Morgunblaðið - 06.10.2001, Blaðsíða 40

SKOÐUN
40 LAUGARDAGUR 6. OKTÓBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
FORELDRAR bera
höfuðábyrgð á vellíðan
og velferð barna sinna.
Óhætt er að fullyrða að
foreldrahlutverkið er
ábyrgðarmesta hlut-
verk sem nokkur ein-
staklingur tekst á hend-
ur í lífinu. Hlutverk
foreldra gagnvart barni
er mikilvægast þegar
það er mjög ungt, en
minnkar eftir því sem
barnið verður eldra þar
eð þroski barns til að
skilja og nota réttindi
sín vex að jafnaði með
hverju ári sem líður.
Foreldrum ber að taka
ákvarðanir fyrir börn sem ekki eru
nógu þroskuð til að taka þær sjálf, en
foreldrum ber fyrst og fremst að leið-
beina og styðja eldri börn þegar taka
þarf ákvarðanir sem varða nútíð
þeirra og framtíð.
Ein mikilvægustu mannréttindi
barna er frelsið til að mega tjá sig,
láta í ljós skoðun sína og koma sjón-
armiðum sínum á framfæri, ekki ein-
vörðungu í persónulegum málum,
heldur einnig í öðrum málum sem
varða börn almennt, svo sem ýmsum
málefnum er varða skólann og um-
hverfismálum, þ.m.t. skipulagi íbúð-
arbyggðar.
Í 12. gr. samnings Sameinuðu þjóð-
anna um réttindi barnsins er mælt
fyrir um þessi grundvallarmannrétt-
indi barna en þar segir orðrétt: Aðild-
arríki skulu tryggja barni sem mynd-
að getur eigin skoðanir rétt til að láta
þær frjálslega í ljós í öllum málum
sem það varða, og skal tekið rétt-
mætt tillit til skoðana þess í samræmi
við aldur þess og þroska.
Íslenskum börnum er víða tryggð-
ur þessi réttur, réttur til að segja
skoðun sína í málum er þau varða.
Spurning er hins vegar, hvort þessi
réttur barna sé meiri í orði en á borði.
Fá börn í raun að segja skoðun sína
og er víst að hlustað sé á það sem þau
hafa fram að færa? Því miður virðist
mér af þeim ábending-
um, er borist hafa bæði
frá börnum og fullorðn-
um, að þessi réttur
barna sé engan veginn
nægilega virtur.
Börn og unglingar
hafa sínar eigin hug-
myndir um raunveru-
leikann sem er að
mörgu leyti ólíkur
heimi okkar, hinna full-
orðnu. Hvernig lítur
heimurinn út með aug-
um unglings? Það sem
unglingurinn sér, heyr-
ir, upplifir og þekkir er
raunveruleiki hans.
Sjónarmið unglingsins
mótast eðlilega af þessum veruleika.
Við hin fullorðnu berum ábyrgð á lífs-
skilyrðum barna og unglinga, en til
að geta axlað þá ábyrgð verðum við
að afla okkur þekkingar um barnið og
unglinginn frá þeim sjálfum. Venjan
er sú að leita til sérfræðinga áður en
teknar eru mikilvægar ákvarðanir.
Börn og unglingar eru vissulega sér-
fræðingar á sínu sviði. Okkur ber að
hlusta eftir sjónarmiðum þeirra í
málum sem varða þau sérstaklega.
Það sem skortir hins vegar hér á
landi er að börn og unglingar fái al-
mennt tækifæri til að láta í ljós skoð-
anir sínar á skipulegan hátt í sam-
félagsumræðunni, eins og réttur
þeirra stendur til.
Í grunnskólalögum er t.d. ekki að
finna neitt ákvæði sem mælir fyrir
um þennan rétt nemenda til að hafa
áhrif á skipulag skólastarfs né nokk-
uð annað er að innra starfi skólans
lýtur. Á nemendum hvílir þó lögboðin
skólaskylda og í 2. gr. grunnskólalaga
segir m.a. að grunnskólinn eigi að
búa nemendur undir líf og starf í lýð-
ræðisþjóðfélagi sem er í sífelldri þró-
un. Ennfremur er kveðið á um að
starfshættir skólans skuli mótast af
umburðarlyndi, kristilegu siðgæði og
lýðræðislegu samstarfi. Varla getur
verið um að ræða lýðræðislegt sam-
starf innan skólasamfélagsins nema
allir, sem því tilheyra, nemendur
jafnt sem aðrir, eigi rétt á að taka
þátt í mótun þess.
Í nýrri aðalnámskrá fyrir grunn-
skólann er hins vegar að finna breytt
viðhorf í þessu efni. Þar kveður við
nýjan tón, sérstaklega í kaflanum um
velferð nemenda, og ber sérstaklega
að fagna því.
Ég hef ítrekað hvatt sveitarstjórn-
ir landsins til að leita úrræða, sem
tryggja að börn og unglingar verði
hafðir með í ráðum þegar teknar eru
ákvarðanir í hagsmuna- og réttinda-
málum þeirra. Ég tel að sveitar-
stjórnir þurfi að þróa með sér aðferð-
ir til að leita eftir sjónarmiðum barna
og unglinga, sem í sveitarfélaginu
búa, með skipulögðum hætti. Þótt
þessir ungu íbúar öðlist ekki kosn-
ingarétt fyrr en þeir verða 18 ára er
engin ástæða til að útiloka þá frá því
að hafa áhrif á samfélagið nema síður
sé vegna þess að þeir geta ekki með
atkvæði sínu valið þá, sem fara með
völdin í sveitarfélaginu hverju sinni.
Því er nauðsynlegt að raddir þeirra
og sjónarmið fái að komast að á ann-
an hátt. Í hnotskurn má segja að
börnum og unglingum finnist al-
mennt ekki nægilega vel hlustað á
skoðanir sínar, þ.e. sjónarmið þeirra
nái ekki eyrum þeirra sem ákvarð-
anir taka. Skeytingarleysi í garð
barna birtist ekki síst í þessari mynd.
Virðingarleysi fyrir réttindum
barna er þó ekki einskorðað við þetta
svið. Mörg börn og unglingar hafa
komið að máli við mig og rætt um þá
vanvirðingu og jafnvel lítilsvirðingu
sem algengt er að fullorðnir sýni
þeim og eftir því, sem þau sjálf segja,
vegna þess að þau séu jú bara krakk-
ar. Slík framkoma í garð hinnar ungu
og upprennandi kynslóðar er full-
orðnum til vansæmdar og þjónar
þeim tilgangi einum að skapa úlfúð á
milli kynslóðanna í stað gagnkvæmr-
ar virðingar. Hún tengist að mínu
áliti agaleysi í hinu íslenska þjóð-
félagi, sem mönnum hefur orðið tíð-
rætt um, ekki síst agaleysi í skólum
landsins. Ég get tekið undir þá skoð-
un að í þjóðfélagi okkar ríki agaleysi
og það á fjölmörgum sviðum mann-
lífsins. Ég vil hins vegar benda á þá
staðreynd að það erum við, hin full-
orðnu, sem erum fyrirmyndir barna
okkar og til að vinna bug á ríkjandi
agaleysi þurfum við að líta gagnrýn-
um augum í eigin barm áður en
skömminni er skellt á unga fólkið. Því
eftir höfðinu dansa limirnir.
Raddir barna verða að eiga
greiðari leið inn í samfélagsumræð-
una. Þess vegna þarf að upplýsa þau
og fræða um réttindi sín og skyldur,
það þarf að kenna þeim muninn á
réttu og röngu, það þarf að útskýra
fyrir þeim af hverju reglur eru settar
og hvaða gildi þær hafa, og að þær
eru margar hverjar settar til verndar
þeim. Ég tel að foreldrar þurfi al-
mennt að ræða meira um mál, sem
þessi, við börn sín. Það hefur ótvírætt
uppeldisgildi að á heimilum fari fram
umræður milli barna og fullorðinna,
að skoðanaskipti eigi sér þar stað og
málin séu rædd út frá sjónarhóli
hvers og eins. Slík umræða þroskar,
börn og líka fullorðna. Börn þarfnast
fyrirmynda, sem leggja áherslu á að
kenna þeim tillitssemi, kurteisi, al-
menna mannasiði og eðlileg tjáskipti.
Innan veggja heimilisins er lagður
grunnur að velferð barna, þar er fræ-
kornum ástar, umhyggju og virðing-
ar sáð. Það sem barninu er fyrir
bestu skal ætíð vera leiðarljós for-
eldra.
Þá er ég þeirrar skoðunar að í skól-
um landsins þurfi að leggja meiri
áherslu á hin mannlegu samskipti
meðal nemenda, kennsla í tjáningu
þurfi að fá meira vægi í skólanáminu
m.a. til að styrkja sjálfsmynd nem-
enda og leggja beri rækt við að kenna
þeim hinar lýðræðislegu hefðir þann-
ig að þau verði hæfari til að takast á
við lífið sem bíður þeirra.
Að öllu framansögðu er niðurstaða
mín sú að hjá okkur Íslendingum
þurfi að verða hugarfarsbreyting ef
ekki hugarfarsbylting gagnvart þeim
verðmætum og verðleikum, sem í
börnum okkar búa, hinni komandi
kynslóð. Það læra börnin sem þau
búa við.
RÉTTUR BARNA TIL
AÐ NJÓTA VIRÐINGAR
Þórhildur
Líndal
Höfundur er umboðsmaður barna.
Börnum og unglingum
finnst almennt ekki
nægilega vel hlustað á
skoðanir sínar, segir
Þórhildur Líndal, þ.e.
sjónarmið þeirra ná
ekki eyrum þeirra sem
ákvarðanir taka.
ENN sannast að maður á ekki
að oftreysta minni sínu, heldur
nenna að fletta upp. Í 1.128.
þætti andæfði ég orðasamband-
inu að „vinna með“ á undan þol-
falli, t.d. „vinna með fólk“. Ég
sagðist hafa fjallað rækilega um
þetta fyrir nokkru og hefði ég
með hjálp próf. Baldurs Jónsson-
ar komist að þeirri niðurstöðu, að
þetta væri enskættuð sletta.
Þetta var ekki rétt, og hefði ég
betur nennt að fletta upp. Svo
kauðalegt sem það er að vitna
rangt í aðra, er þó enn andkanna-
legra að sítéra skakkt í sjálfan
sig. Í 872. þættir í okt. 1996
stendur: „Með hjálp frá Íslenskri
málstöð fékk ég mörg dæmi um
„arbejde med“ á dönsku og
hvernig þau eru þýdd á ensku.“
Baldur Jónsson var svo vin-
samlegur að benda mér á þetta
misminni mitt. Birti ég með
þökkum mestan hluta bréfs hans
til mín:
„Góði vinur...
Ég var að lesa þátt dagsins og
þakka kærlega fyrir hann. Nú er
ég búinn að gleyma hvað við
höfðum áður spjallað um orða-
lagið „að vinna með e-ð“, en ég
hefi alltaf haldið að það væri
danskættað (arbejde med nog-
et). Þessu vildi bregða fyrir í stíl-
um, þegar við vorum í skóla, og
þá var enskan ekki farin að
sækja á til muna. Margt úr skóla-
mannamáli síðustu ára er sótt til
frænda okkar á Norðurlöndum,
og fer ekki allt vel í íslensku. Mig
grunar að ýmislegt af þeim varn-
ingi komi ekki síður frá Svíþjóð
en Danmörku nú orðið – jafnvel
Noregi. Til dæmis er algengt í
sænsku að arbeta med barn og
ég veit ekki annað en það sé góð
og gild sænska. En fátt veit ég
kauðalegra á íslensku en þýð-
inguna „vinna með börn“.
Málin eru ekki svo einföld að
okkur dugi alltaf að þýða arbeta/
arbejde med ngt á sama hátt, og
líklega fer aldrei vel á að „vinna
með e-ð (eða e-n)“ á íslensku.
Nýlega heyrði ég skólastjóra
tala um að „vinna með skóla-
stefnuna“ og átti þá við að (fram)
fylgja henni eða vinna eftir henni
eða samkvæmt henni. Stundum
er arbeta med sama og „fást við“
eða „sinna“, stundum merkir það
ekki annað en „nota“, og stund-
um á best við að grípa til ein-
hvers annars. Börn eru t.d. látin
fást við leir eða nota liti, þegar
sagt er að þau „vinni með leir“
eða „vinni með liti“. Þetta sí-
fellda „vinna með“ er orðið eins
konar skólakækur, áreiðanlega
ættaður frá frændum okkar á
Norðurlöndum.
Ég tek undir allt sem þú sagðir
nema orðið „enskættað“, en ég lít
á það sem misritun fyrir „dansk-
ættað“, og er auðvelt að lagfæra
það, ef þér finnst taka því. Læt
þig um þetta og veit að þú gerir
betra úr en ég kann þér að ráða.“


Enn og aftur þakka ég hjálp og
ljúfmennsku Baldurs Jónssonar
fyrir svo utan sleitulaust og
árangursríkt málverndarstarf
hans.


Matthías Eggertsson, góðvin-
ur þessa þáttar, lætur ekki af
varðstöðu sinni um móðurmálið.
Ég birti bréf hans óstytt og hef
sama málsmekk og Matthías:
„Góði Gísli!
Í minningargreinum í Morg-
unblaðinu segir stundum frá því
að fólk hafi „slitið samvistir“.
Mér er jafnvel kunnugt um að
við prófarkalestur hjá blaðinu
hafi í þessu sambandi „samvist-
um“ verið breytt í „samvistir“.
Mér finnst að eðlilegra sé að
segja (og skrifa): „slíta samvist-
um“, rétt eins og að „slíta talinu,
slíta trúlofuninni, slíta samband-
inu“, þ.e. að sögnin að slíta taki
með sér þgf. þegar óefnisbundn-
ir eða óáþreifanlegir hlutir eru á
ferðinni en þf. þegar um efnis-
bundna og áþreifanlega hluti sé
að ræða, svo sem að „slíta spott-
ann, kaðalinn, dráttartaugina
o.þ.h.“.
Mig langar að heyra álit þitt á
þessu og gjarnan í þætti þínum í
Morgunblaðinu.
Með vinsemd og virðingu.“
Eftir á að hyggja. Gæti „sam-
vistum“ verið aukafallsliður? Við
segjum t.d. að vera samvistum
við einhvern. Þetta væri þá
kannski háttarþágufall. En samt
skulum við hafa þá reglu að gera
ekki einföld mál flókin, reyna
heldur að einfalda þau sem flókin
eru.


Prestur er ættað úr grísku
presbyteros = eldri (gamall í
grísku presbys). Þetta varð í lat-
ínu presbyter, í ítölsku prete, í
frönsku prêtre og í ensku priest,
ef þeir voru kaþólskir eða gyð-
ingar. Englendingar notuðu hins
vegar clergyman um presta
ríkiskirkjunnar. Sams konar
skipting er í þýsku: Priester og
Geistlicher.
Prestar háum himni frá
helga dóma segja,
en skyldi þeim ekki bregða í brá,
blessuðum, nær þeir deyja.
(Sigurður Breiðfjörð, 1798–1846.)


Ekki reyndist sú tilgáta rétt í
þætti 1.128, að Stefán Már, sonur
Einars Benediktssonar skálds,
væri fyrstur síns nafns hérlendis
á síðari öldum. Hann var fæddur
1906. Hallgrímur Pétursson í
Kópavogi segir mér að maður að
nafni Már Pétursson (einnefni)
fæddist 1904 norður á Tjörnesi,
en var lengst ævinnar í Vest-
mannaeyjum. Umsjónarmaður
færir Hallgrími bestu þakkir fyr-
ir upplýsingarnar.
ÍSLENSKT MÁL
Umsjónarmaður Gísli Jónsson
1.130. þáttur
OPIÐ Í DAG, LAUGARDAG, FRÁ KL. 12-14
Glæsileg og mikið endurnýjuð neðri sérhæð með sérinngangi í tvíbýli á
frábærum stað við Laugardalinn. Tvö svefnherb. Góðar stofur með að-
gengi út á verönd. Ný eldhúsinnrétting og tæki. Parket á gólfum. Hús og
lóð í góðu ástandi. Verð 15,8 millj. 1770
SUNNUVEGUR
SÚLUNES - GBÆ
REYNIHVAMMUR - BÍLSKÚR - KÓP.
Mjög gott parhús á tveimur hæðum ásamt bílskúr. 3 rúmgóð svefnherb.
Þrjár stofur. Parket. Góðar innr. Byggt 1988. Stærð 184,8 fm + 28 fm bíl-
skúr. Hús í góðu ástandi. Áhv. 7,6 millj. Verð 20,8 millj. Góð staðsetning.
1722
Rúmgóð og vel skipulögð 182 fm neðri sérhæð í tvíbýli með innb. bílskúr.
4 svefnherb. Góðar stofur, sólstofa. Rúmgott eldhús. Massíft parket og
flísar. Sérgarður og verönd. Verð 18,4 millj. Eign í mjög góðu ástandi.
1721
Mjög góð 2ja herb. íb. á 1. hæð með sérinngangi og verönd í tvíbýli við
Lágholtsveg. Parket og flísar. Góðar innréttingar. Þvottahús í íbúð. Verð
9,2 millj. Góð staðsetning. 1730
VESTURBÆR
TRÖNUHJALLI - KÓP.
ÁSVALLAGATA
Rúmg. 4ra herb. íb. á 2. hæð í 3ja íbúða stigahúsi. 2 rúmg. svefnherb. 2
saml. stofur. Stærð 90 fm. Verð 12,4 millj. ATH. Skipti á 2-3ja herb. íb. á
1. hæð mögul. 1739
Falleg og rúmg. 3ja herb. íb. á efstu hæð í litlu fjölb. Tvö rúmg. svefnherb.
Þvottahús innaf eldhúsi. Góð stofa, suðursvalir. Parket og flísar. Stærð
92,4 fm. Áhv. 6,1 millj. byggsj. Verð 12,4 millj. 1762
ARNARTANGI - MOS.
Einbýlishús á einni hæð sem er innst í lokuðum botnlanga með frábæru
útsýni. 3-4 svefnherb. 2 stofur. Stærð 166 fm + 33 fm bílskúr. Hús sem
þarfnast standsetningar. Verð 16,5 millj. Mikið útsýni. 1764