Morgunblaðið - 25.03.2003, Blaðsíða 26

UMRÆÐAN
26 ÞRIÐJUDAGUR 25. MARS 2003 MORGUNBLAÐIÐ
ÞAÐ var í upphafi vetrar að ég
veitti því athygli að Seðlabankinn
hafði á orði að stórframkvæmdirnar
á Austurlandi yrðu valdar að nýjum
straumi erlends fjár inn í landið,
sem reisa myndi að nýju verðbólgu-
öldu með allri þeirri óáran sem
henni fylgir. Til þess að sporna gegn
þessari vá yrði að sýna mikla aðgát
og hækka vexti.
Fátt er það sem veldur þeim sem
skuldugir eru meiri áhyggjum en
háir vextir, enda er sjaldnast hjá því
komist að greiða þá reikninga, þeg-
ar rukkarar leita dyra. Harðast
koma háar fjármagnsgreiðslur niður
á þeim sem nýlega hafa stofnað
heimili sín og búa við takmörkuð
efni. Þess vegna verður að ætlast til
að þeir sem eru ráðandi um ákvörð-
um vaxta og leiðandi í umræðu um
þau mál skýri með réttum hætti þá
þörf sem fjármálasýslan er í fyrir
háa vexti og að vandað sé til skýr-
inga þegar tilefna er leitað.
Peningaflóðið mikla
Myndirnar sem fylgja þessari
grein sýna hvernig útlán og erlend-
ar lántökur þróuðust frá upphafi síð-
asta áratugar. Árið 2001 voru heild-
arútlán lánakerfisins 1920 millj-
arðar króna og höfðu hækkað um
fimm og hálfa Austurlandsfram-
kvæmd frá því um miðjan síðasta
áratug. Ekki eru mér tiltækar upp-
lýsingar um til hvaða verkefna þetta
mikla fjármagn hefur farið. En slík
vitneskja er þó forsenda þess að
hægt sé að meta hvert búsílag hafi
verið í þessu mikla peningaflóði.
Fyrir þá sem starfa við að meta
áhrif og arðsemi þessara peninga
hlýtur að vera nauðsynlegt að hafa
nákvæmar upplýsingar um ráðstöf-
un þessa fjár og gagnsemi.
Skuldaaukning heimilanna vekur
eftirtekt. En heildarskuldir þeirra
námu á árinu 2001 766 milljörðum
króna og höfðu þá hækkað sem svar-
ar tveimur Austurlandsfram-
kvæmdum frá árinu 1995. Það eru
einkum lán vegna húsnæðis- og bif-
reiðakaupa sem valda þessari miklu
skuldaaukningu heimilanna. Þess er
vert að geta, sem hlýtur að teljast
jákvætt við þessa þróun, að eignir
heimilanna hafa aukist mun meira
en skuldir. Vöxtur á skuldum fyr-
irtækjanna vekur ekki síður eftir-
tekt. Árið 2002 voru skuldir þeirra
við lánakerfið 979 milljarðar króna
og höfðu hækkað um þrjár Austur-
landsframkvæmdir frá árinu 1995.
Ekki tókst mér að finna upplýsingar
um tilurð þessarar miklu aukningar
á skuldum fyrirtækjanna en vera má
að ég hafi ekki leitað nógu grannt.
En þrátt fyrir að fyrir þessu mikla
fjármagni kunni að vera tryggt veð
er nauðsynlegt að fyrir liggi arðsemi
þessa mikla fjár svo að hægt sé að
meta gagnsemi þess fyrir hagkerfið
og áhrif á vexti á hverjum tíma.
Hvernig sem ráðstöfun þessa
mikla fjár sem er að jafngildi vel á
sjöttu Austurlandsframkvænd kann
að takast liggur ljóst fyrir að þar er
að finna hvatann að þeirri óáran í
verðlagsmálum sem við var að kljást
fram á síðasta ár en giftusamlega
hefur tekist að færa til fyrra horfs.
Veldur þar mestu hversu aðrir þætt-
ir efnahagslífsins stóðu styrkum fót-
um. Hreinar skuldir ríkissjóðs
minnkuðu á þessum tíma gagnstætt
því sem gerðist hjá þeim sem sýsla
með erlendar lántökur. Þetta kemur
fram á meðfylgjandi myndum.
Vorið og frelsið
Það var um miðjan síðasta áratug
að Ísland var komið í tengsl við al-
þjóðlegt umhverfi í peningasam-
skiptum þar sem frelsið réð ríkjum.
Um þær mundir voru skilyrði til lán-
töku í erlendri mynt afar hagstæð
bæði með tilliti til vaxta og gengis.
Vel má líkja þessum breytingum við
leysingar að vori, þegar vötn hlaupa
fram og breyta gjarnan farvegum
sínum. Góður ræktunarmaður bygg-
ir þar varnir sem straumkasts má
helst vænta. En stundum svalar það
þorsta nýgræðingsins sem er að
skjóta upp kollinum og skilur líka
eftir frjó efni í grassverðinum svo að
betur grær. Vorleysingar geta því
bæði tekið og gefið eftir því hversu
glöggt auga ræktunarmannsins er.
En að vori birtist frelsið víðar. Þess
er jafnan beðið með eftirvæntingu
þegar kálfar á vordegi eru leystir af
básum og taka sprettinn út í frelsið
með halana upp í loftið og gá oft ekki
að sér fyrr en í ógöngur er komið.
Þótt af ólíkum toga sé er margt
líkt með því frelsi sem varðveitt er í
náttúru landsins og því frelsi í við-
skiptum sem Íslendingar eignuðust
um miðjan síðasta áratug og réðst af
óheftum flutningi fjármagns þjóða á
milli. Færa má sönnur á af heim-
ildum sem fyrir liggja að bankakerf-
ið hafi ekki skynjað strauma þessara
nýju tíma m.a. í lántökum á erlend-
um mörkuðum og að slíkar lántökur
gætu reynst hagkerfinu um megn.
Sú varð líka raunin og þess vegna
sýndi verðbólguófreskjan klærnar.
En nú mætti ætla að reynslan hafi
gert menn ríkari. Efasemdir mínar
um það eru tilefni þessarar greinar.
Það er þessi mikli ótti af þenslu-
áhrifunum sem framkvæmdirnar
fyrir austan munu skapa sem enn
tröllríður umræðunni um verðbólgu-
og vaxtamál. En þær framkvæmdir
eru allt annars eðlis og þó sérstak-
lega það umhverfi í efnahagslegu til-
liti sem Austurland býr við og er
gjörólíkt því umhverfi þar sem lána-
flóðið mikla féll um velli. Í fram-
kvæmdunum fyrir austan felst lítill
eða enginn verðbólguhvati. Það er
því rangt að sækja röksemdir fyrir
háum vöxtum austur á land. Þetta
mun ég skýra nánar síðar.
Lánaflóðið mikla
Eftir Egil
Jónsson
„Í fram-
kvæmd-
unum fyrir
austan felst
lítill eða
enginn verðbólgu-
hvati.“
Höfundur er fyrrv. alþingismaður.

 @
 @ "--&G%&&&
*17"!#%+ **+0$

*)
*)
0  *1 2&
/+ +$+

    












FÉLAG ábyrgra feðra er meðal
fárra aðila í samfélaginu sem veita
fólki ráðgjöf varðandi vandamál þau
sem upp geta komið í tengslum við
skilnað og sambúðarslit. Félagið fær
til sín í kringum 500 erindi á ári
hverju og er ótrúlegt að sjá hvernig
mannréttindi eru ítrekað brotin á
forsjárlausum feðrum og börnum
þeirra. Félag ábyrgra feðra telur að
í opinberri umræðu og í samfélaginu
almennt gæti mjög þeirrar hugsun-
ar að réttur móður til forsjár barns
við sambúðarslit eða skilnað sé sjálf-
gefinn og náttúrulegur, en réttur
föður að sama skapi nánast enginn.
Vill félagið leggja sitt af mörkum til
að breyta þessum hugsunarhætti og
setja fram þá tillögu að sjálfgefið
fyrirkomulag forsjár við sambúðar-
slit eða skilnað sé að foreldrar hafi
sameiginlega forsjá barns eða barna
sinna og þurfi þau að færa góð og
gild rök fyrir því að hafa annað fyr-
irkomulag.
Telur félagið að samfélagið gefi
börnum fyrirheit um að hvað sem
aðstæðum líði hafi börn rétt „á að
þekkja báða foreldra sína“ eins og
segir í Barnasáttmála Sameinuðu
þjóðanna. Foreldrarnir eiga svo
báðir að „annast barn sitt … svo
sem best hentar hag barns og þörf-
um“ eins og stendur í greinargerð
með frumvarpi dómsmálaráðherra
til nýrra barnalaga. Sameiginleg
forsjá er meginregla bæði í Noregi
og Svíþjóð og hefur reynst afar vel
en löggjöf okkar miðast við dönsk
lög þar sem fólki er gert mögulegt
að semja sérstaklega um sameigin-
lega forsjá. Þessi mál hafa lítið verið
rannsökuð hér á landi og því byggi
ég hér á samtölum mínum undanfar-
ið ár við feður sem með ýmsu móti
hafa verið sviptir börnum sínum.
Því er oft haldið fram að börnin
hafi vont af því að vera „viku hér og
viku þar“ eins og mæður segja
gjarnan við feður sem fara fram á
sameiginlega forsjá. Virðist þá
hugsunin vera sú sama og kom fram
hjá Guðrúnu Guðlaugsdóttur í
Morgunblaðinu 3. nóv. sl. að í sam-
eiginlegri forsjá eigi börn mjög erf-
itt uppdráttar og að þeim gangi illa
að aðlagast, en að þetta sé allt auð-
veldara þegar annað foreldrið fer
með forsjána. Ég held að þetta sé
umfram allt byggt á óskhyggju
kvenna sem vilja ekki að karlar
leggi undir sig svið sem konur hafa í
marga áratugi a.m.k. sakað karla
um að hafa þröngvað upp á þær í
gegnum aldirnar, þ.e. uppeldi
barnanna. Í byrjun síðustu aldar
komu feður allt öðruvísi að uppeldi
barna sinna en gerist og gengur í
dag, þökk sé femínistum 20. aldar.
Feður komu ekki nálægt fæðingum
nema sem ljósmæður (eins og afi
minn á Hornströndum) heldur
gættu þeir bús og barna á meðan
konan fæddi barn og jafnaði sig af
þeim ósköpum. Á sama hátt voru
þeir skaffarar fram eftir öldinni og
tóku lítinn beinan þátt í daglegum
þáttum uppeldisins, oft fjarri heim-
ilinu vegna vinnu sinnar. Femínistar
hafa mjög grátið þennan þátt og
sagt að konan hafi verið lokuð inni á
heimilinu og má það vel vera. Með
jafnréttisbaráttu þeirra, einkum eft-
ir 1970, hefur hlutverkaskiptingin
breyst og konur farið út á vinnu-
markaðinn en karlar inn á heimilin.
Farið er að rannsaka hvernig börn-
um reiðir af á heimilum hjá einstæð-
um feðrum annars vegar og hins
vegar hjá einstæðum mæðrum (oft
körlunum í hag). Í dag taka feður
beinan þátt í uppeldi barna, allt frá
bleyjuskiptingum til skólaviðtala,
frá læknisferðum til skólaundirbún-
ings og skeininga. Þeir taka þátt í
lífi barna sinna, sýna sívaknandi
áhuga á því sem þau gera, læra,
hlusta á og vilja eyða tíma sínum í.
Samskipti feðra við börn sín hafa
aukist svo mjög undanfarna áratugi
að bylting hefur orðið sem helst má
líkja við spútnikferð Íslendinga inn í
nútímann á síðustu öld.
Sameiginleg forsjá er í samræmi
við tillögur Forsjárnefndar sem
settar voru fram í „Áfangaskýrslu til
Dómsmálaráðherra“ í júní 1999. Þar
var gert ráð fyrir því að sameiginleg
forsjá yrði meginregla, byggð á
reynslu Norðurlandanna og viðtöl-
um við fjölda fólks. Nefndin taldi að
ráðgjöf og almennt umhverfi ynni
gegn breytingum á kerfinu, ekki síst
á grundvelli gamalla hugmynda um
föðurinn – þ.e. þann réttlausa föður
sem fram til 1972 gat ekki gengið að
umgengnisrétti vísum eftir skilnað.
Nefndin benti einnig á þá megin-
breytingu á atferli sem gerst hefði
undanfarna áratugi, að fólk sækti
ráðgjöf nú vegna tálmunar á um-
gengni en áður vegna þess að feður
sinntu ekki uppeldisskyldum og um-
gengni við börn sín eftir skilnað.
Nefndin taldi að sameiginleg forsjá
væri í bestu samræmi við hagsmuni
barnanna og einnig við Barnasátt-
mála Sameinuðu þjóðanna og loks
að hér væri á ferð hreint réttlæt-
ismál.
Loks má benda á að í „White Pap-
er“ sérfræðinganefndar Evrópu-
ráðsins í fjölskyldurétti er talið að
sem jöfnust ábyrgð og umgengni
foreldra gagnvart barni sínu eða
börnum eftir skilnað sé eðlilegasta
fyrirkomulagið enda litið svo á að
hagsmunum barnsins sé best borgið
með því að viðhalda sem mestu sam-
bandi við báða foreldra sína eftir
skilnað jafnt sem fyrir skilnað.
Sameiginleg forsjá
verði meginregla
Eftir Garðar
Baldvinsson
„Hags-
munum
barnsins er
best borgið
með því að
viðhalda sem mestu
sambandi við báða for-
eldra.“
Höfundur er formaður Félags
ábyrgra feðra.
HÉR á Íslandi hafa litlir fjárfestar,
hluthafar eða stofnfjáreigendur, yfir-
leitt haft hægt um sig á aðalfundum.
Lengi var það talið merki um sér-
visku að hafa uppi gagnrýni á stjórn-
endur eða bera fram fyrirspurn um
rekstur fyrirtækis á aðalfundi þess.
Margir hafa eflaust ekki talið sig hafa
nægilega sérþekkingu á málum fyr-
irtækjanna til að þeir hættu sér í
pontu.
Þetta hefur sem betur fer breyst
mikið á undanförnum árum. Á aðal-
fundi SPRON í næstu viku kjósa
stofnfjáreigendur nýja stjórn Spari-
sjóðsins. Framboð stofnfjáreigenda
til stjórnarinna nú er til marks um þá
viðhorfsbreytingu að hluthafar (eða
stofnfjáreigendur, í þessu tilfelli) telji
sig hafa fullan rétt til að láta í sér
heyra, sama hversu litla eign þeir
eiga í félaginu og er um leið merki um
aukið lýðræði.
Þetta er jákvæð þróun. Opin um-
ræða og lýðræðisleg vinnubrögð við
kjör stjórna munu auka gegnsæi fyr-
irtækja og treysta rekstur þeirra.
Slík umræða er líka nauðsynlegt að-
hald og örvun fyrir stjórn fyrirtækis
og kemur í veg fyrir að hún lokist inni
í fílabeinsturni. Það er ekki nema eðli-
legt að á aðalfundi noti hluthafar
tækifærið til þess að ræða málefni
fyrirtækisins og spyrja æðstu stjórn-
endur spurninga um reksturinn. Fólk
lætur ekki lengur bjóða sér að vera
hvatt til að kaupa hlutafé eða stofnfé í
fyrirtækjum en jafnframt sé til þess
ætlast að það hafi enga skoðun á
rekstri þeirra fyrirtækja, sem það
hefur lagt fjármuni sína í, eða skipti
sér af vali stjórnar.
Núverandi stjórn SPRON hefur
ítrekað staðið gegn aðgerðum sem
fjölmargir stofnfjáreigendur hafa
verið fylgjandi. Eftir að stjórnin hafði
áformað að hlutafjárvæða SPRON á
síðasta ári lagði ég í félagi við aðra
fram tilboð um að leysa stofnfjáreig-
endur út á fjórföldu því gengi sem
stjórn SPRON hafði lagt til auk þess
sem tilboðið tryggði óbreyttan rekst-
ur SPRON um næstu framtíð. Stjórn-
in brást ókvæða við eins og allir muna
sem eitthvað fylgdust með málinu.
Stuttu seinna gat samt þessi sama
stjórn lagt blessun sína yfir samskon-
ar tilboð og það miklu hærra frá
Starfsmannasjóði SPRON. Voru þá
öll stóryrðin gleymd. Gaf stjórnin í
ágúst síðastliðnum loforð um að hún
myndi leita leiða til að gera stofnfjár-
eigendum, sem allir eiga mjög smáan
hlut, mögulegt að selja hluti sína á
markaðsverði. Þetta loforð hefur
henni enn ekki tekist að efna.
Það er full ástæða til að stofnfjár-
eigendur velti því fyrir sér hvort ekki
sé tímabært að aðrir fái að reyna að
leysa þessa þraut sem núverandi
stjórn hefur ekki tekist að leysa þ.e.
að þeir stofnfjáreigendur, sem það
vilja, geti selt stofnfé sitt á sann-
gjörnu markaðsverði. Ég er ásamt
mörgum öðrum stofnfjáreigendum
þeirrar skoðunar að það væri gott
fyrir Sparisjóðinn að fá inn í stjórnina
fólk sem hefur betri skilning á hags-
munum stofnfjáreigenda. Hafa marg-
ir stofnfjáreigendur haft samband við
mig eftir áramót og hvatt mig til að
standa að framboði til stjórnar
SPRON þannig að stofnfjáreigendur
geti lýðræðislega kosið nýtt fólk til að
stýra SPRON og gæta hagsmuna
þeirra jafnframt því að styrkja rekst-
ur sparisjóðsins til framtíðar. Á
grundvelli þess hefur nú verið til-
kynnt nýtt framboð til stjórnar þann-
ig að í fyrsta sinn í 70 ára sögu
SPRON geta stofnfjáreigendur loks
tekið raunverulega lýðræðislega
ákvörðun um hvaða fólk þeir vilja sjá í
stjórn sparisjóðsins.
Eftir Pétur
Blöndal
Höfundur er alþingismaður og
stofnfjáreigandi í SPRON.
„Nú hefur
verið til-
kynnt nýtt
framboð til
stjórnar.“
Að voga
sér í pontu