Morgunblaðið - 25.01.2004, Side 38

38 SUNNUDAGUR 25. JANÚAR 2004 MORGUNBLAÐIÐ
25. janúar 1994: „Föðurland
vort hálft er hafið. Þessi orð
eru oft viðhöfð á hátíð-
arstundum. Þau voru upp-
hafsorð viðtals við Hafstein
Hafsteinsson forstjóra Land-
helgisgæzlunnar hér í blaðinu
síðastliðinn sunnudag. Tilvitn-
unin er við hæfi. Íslenzk lög-
saga óx mjög þegar land-
helgin var færð út í 200
sjómílur árið 1975. Auðlindir
sjávar vega og þyngra í efna-
hagslegu fullveldi og lífs-
kjörum þjóðarinnar en nokk-
uð annað.
Landhelgisgæzlan hefur
með höndum veigamikil verk-
efni í þágu þjóðarinnar. Í
fyrsta lagi annast hún lög-
gæzlu í fiskveiðilögsögunni.
Það verkefni er bæði mik-
ilvægt og vandasamt, eins og
bezt kom fram í þorskastríð-
unum. Í annan stað sinnir hún
björgunarstarfi og örygg-
isþjónustu. Í því sambandi
þarf að hafa í huga erfið
starfsskilyrði þúsunda sjó-
manna á hafi úti, sem sækja
björg í sameiginlegt bú, oft við
erfið veðurskilyrði. Til að
sinna þessum hlutverkum sem
vert er þarf gæzlan góðan
skipa-, flugvéla- og þyrlukost,
auk annars tæknibúnaðar. Á
það skortir töluvert, að því er
fram kemur í viðtali Morg-
unblaðsins við forstjóra gæzl-
unnar.“
. . . . . . . . . .
25. janúar 1984: „Arne Tre-
holt, útsendari KGB í norska
stjórnkerfinu, hafði í senn að-
gang að mikilvægum upplýs-
ingum og var í einstakri að-
stöðu til að hafa áhrif á þróun
mála og töku ákvarðana.
Hann var í hópi róttækra há-
skólastúdenta þegar talið er
að hann hafi gerst sovéskur
njósnari. Hvort heldur það
óheillaspor má rekja til sendi-
ráðsveislna, fégræðgi, spila-
fíknar, kvennafars eða hug-
sjónaelds er niðurstaðan sú,
að Arne Treholt hefur að lík-
indum stundað landráð í
meira en áratug. Treholt var
ekki óbreyttur skriffinnur í
norska stjórnkerfinu, hann
var stjórnmálamaður og
stjórnarerindreki sem hefði
hæglega getað orðið ráðherra
í næstu ríkisstjórn norska
Verkamannaflokksins.“
. . . . . . . . . .
25. janúar 1974: „Undir-
skriftasöfnunin gegn varn-
arleysi Íslands hefur vakið
mikla athygli. Og þá ekki síð-
ur sú staðreynd, að Jónatan
Þórmundsson prófessor, sem
fyrir nokkrum misserum var
einn af forystumönnum vinstri
arms Framsóknarflokksins,
en sagði sig úr flokknum, er
einn af aðstandendum hennar.
Í ræðu, sem hann flutti á veg-
um samtakanna s.l. mánudag
og birt var í Mbl. í gær, segir
Jónatan Þórmundsson: „Hlut-
laust eða varnarlaust land er
því miður ekki tímabært
keppikefli Íslendingum.
Landið yrði sökum smæðar
sinnar og legu auðveldur leik-
soppur í hinu miskunnarlausa
þrátefli stórveldanna um
áhrifasvæði. Við vitum nokk-
urn veginn hvað við búum við,
en vitum alls ekki, hvað við
tekur, ef enginn aðili ber
beina ábyrgð á vörnum lands-
ins. Það er að vísu rétt, að erf-
itt er að segja með vissu,
hvers eðlis sú hætta er, sem
að okkur getur steðjað.
Kannski mundi það allt
slampast með öryggi landsins,
en þessa áhættu viljum við
ekki taka enn sem komið er,
a.m.k. ekki í andstöðu við
bandalagsþjóðir okkar, er
telja slíka aðgerð af okkar
hálfu ótímabæra.““
Fory s tugre inar Morgunb laðs ins
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
KALDA STRÍÐIÐ OG
HRYÐJUVERKASTRÍÐIÐ
Þegar kalda stríðið geisaði vékallt annað til hliðar. Kaldastríðið hafði ekki aðeins gífur-
leg áhrif á samskipti þjóða í milli
heldur einnig innan einstakra ríkja.
Kalda stríðið mótaði t.d. öll stjórn-
málaátök og samskipti á milli manna
hér á Íslandi í fjóra áratugi og gerir
enn að hluta til. Þegar kalda stríðinu
lauk var það von margra, að þjóðir
heims gætu nú einbeitt sér að lausn
annarra vandamála, svo sem fátækt-
ar og sjúkdóma.
Það er nokkuð til í þeim áhyggjum,
sem Kofi Annan, framkvæmdastjóri
Sameinuðu þjóðanna, lýsti í ræðu á
ráðstefnu í Davos í Sviss í gær. Hann
varaði við því, að áherzla Bandaríkja-
manna á stríðið gegn hryðjuverka-
mönnum gæti aukið á spennu og ógn-
að mannréttindum. Jafnframt því að
draga athygli um of frá fátækt,
hungri og sjúkdómum.
Kalda stríðið hafði m.a. þessi hlið-
aráhrif: hugur fólks var heltekinn af
átökum kalda stríðsins og athyglin
beindist öll að þeim átökum.
Stríðið við hryðjuverkamenn er
raunverulegt. Þeir eru raunveruleg
ógn eins og dæmin sanna. Banda-
ríkjamönnum hefur tekizt að stöðva
þá af. Þeir hafa ekki lengur sama
svigrúm og áður. Bandaríkjamenn og
Bretar hafa líka náð meiri árangri
með innrásinni í Írak en handsama
Saddam Hussein. Stefnubreyting
Líbýumanna sýnir, að með innrásinni
hafa þeir haft grundvallaráhrif á við-
horf einstakra ríkja til umhverfis
síns.
En þótt stríðið gegn hryðjuverka-
mönnum sé mikilvægt er það rétt hjá
Kofi Annan, að það má ekki hafa þau
áhrif, að viðleitni til þess að leysa
önnur stóralvarleg vandamál hverfi í
skuggann. Fátæktin í heiminum er
hræðileg. Hungursneyð er auðugri
hluta mannkynsins til skammar og
það er sameiginlegt vandamál þjóða
um allan heim að ná tökum á sjúk-
dómum.
Baráttan gegn hryðjuverkamönn-
um má heldur ekki verða til þess að
vikið sé frá grundvallarþáttum í
mannréttindum, eins og margir hafa
nú áhyggjur af varðandi Bandaríkin.
Hið sama gerðist raunar á fyrstu ár-
um kalda stríðsins, þegar bandaríski
öldungadeildarþingmaðurinn
McCarthy hélt bandarísku þjóðinni
um skeið hugarfarslega í greipum sér
með ásökunum í allar áttir um að
menn væru handbendi kommúnista.
En McCarthyisminn í Bandaríkjun-
um lét undan síga og ganga verður út
frá því sem vísu, að þau öfl í Banda-
ríkjunum, sem vilja notfæra sér stríð-
ið gegn hryðjuverkamönnum til ann-
arra verka, muni einnig verða
stöðvuð af.
Ræða Kofi Annans eru orð í tíma
töluð. Með því er ekki sagt, að Banda-
ríkjamenn hafi gengið of langt í bar-
áttu sinni gegn hryðjuverkamönnum.
Þjóðir heims standa í þakkarskuld
við þá fyrir að hafa tekið þessa bar-
áttu upp af þeirri einbeitni, sem raun
ber vitni um. En þessi barátta má
ekki hafa sömu áhrif og kalda stríðið
hafði, að öllu öðru verði vikið til hlið-
ar. Þess vegna eigum við að hlusta á
Kofi Annan, þegar hann segir:
„SÞ ber einnig að vernda milljónir
meðbræðra okkar fyrir öllu gamal-
kunnari ógnun, fátækt, hungri og
banvænum sjúkdómum.“
B
obby Fischer lifir lífi útlaga.
Hann hefst sennilega við í
Tókýó, en það er erfitt að
hafa uppi á honum. Dag-
blaðið Sydney Morning
Herald reyndi í nóvember
og hafði ekki erindi sem erf-
iði, en komst þó að því að
japanska skáksambandið tæki á móti bréfum,
sem stíluð væru á Fischer. Hann hefur ekki getað
farið til Bandaríkjanna frá því að hann tefldi við
Borís Spasskí, sinn gamla andstæðing úr einvígi
aldarinnar, í Júgóslavíu árið 1992 í trássi við við-
skiptabann Bandaríkjanna. Síðan hefur hann
flakkað á milli staða, búið í Ungverjalandi, Hong
Kong, Filippseyjum og nú í Japan. Hann á yfir
höfði sér allt að tíu ára fangelsi fyrir að virða ekki
bannið. Fischer er nú kominn á sjötugsaldur og
hvert skipti sem hann kemur fram opinberlega
lætur hann vaða á súðum. En þótt Fischer sé
óspar á skoðanir sínar fækkar viðtölunum jafnt
og þétt. Nú er svo komið að hann kemst nánast
hvergi að, einna helst að hann láti á sér kræla á
Netinu. Málflutningur Fischers er uppfullur af
hatri og andúð á gyðingum eins og kom fram í
viðtali, sem Egill Helgason átti við hann á Skjá
einum fyrir nokkru. Hann heldur því fram að
gyðingar stjórni Bandaríkjunum og þeir ofsæki
sig. Þegar hryðjuverkin voru framin í Bandaríkj-
unum 11. september 2001 lýsti Fischer því yfir að
þetta væru dásamlegar fréttir: „Ég fagna þess-
um verknaði. Bandaríkjamenn og Ísraelar hafa
slátrað Palestínumönnum í áratugi. Öllum var
sama. Nú fá Bandaríkjamenn að kenna á því.
Fjandinn hirði Bandaríkin. Ég vil að Bandaríkin
verði þurrkuð út.“ Eftir þessi ummæli var honum
vikið úr bandaríska skáksambandinu.
Á taflborði
kalda stríðsins
Það er erfitt að tengja
Bobby Fischer nú-
tímans skáksnillingn-
um, sem fyrir þrjátíu
árum rúmum lagði heiminn að fótum sér. Vissu-
lega var Fischer kenjóttur og stöðugar kröfu-
gerðir hans og athugasemdir virtust engan enda
ætla að taka, en þó var hann laus við þá beiskju og
hatur, sem nú virðast hafa heltekið hann.
Skömmu fyrir jól kom út bók eftir tvo breska
höfunda, David Edmonds og John Eidinow, um
einvígi Fischers og Spasskís í Reykjavík árið
1972. Bobby Fischer Goes to War heitir bókin eða
Bobby Fischer fer í stríð og ber undirtitilinn
Sanna sagan af því hvernig Sovétmenn töpuðu
mikilvægasta skákeinvígi allra tíma. Bókin var
reyndar fyrst sett í dreifingu í íslenskum bóka-
búðum, en er einnig komin í verslanir beggja
vegna Atlantshafsins núna og hafa dómar um
hana birst víða. Þar er að finna sannfærandi lýs-
ingu á andrúmsloftinu á Íslandi í kringum einvíg-
ið. Leitað hefur verið fanga víða og reynt að end-
urspegla sjónarmið sem flestra. Margir koma við
sögu og öllu er til skila haldið, hvort sem það er
Henry Kissingar eða Sæmundur Pálsson, Sæmi
rokk, sem ekki var aðeins fylgdarmaður Fischers
á Íslandi, heldur gerði allt til að verða við óskum
hans og gekk jafnvel lengra en til var ætlast, til
dæmis með því að flýta klukkum til að tryggja að
skákmaðurinn væri á réttum tíma. Í bók þessari
er því lýst hvernig einvígið varð að tákni fyrir
átök austurs og vesturs og skákmennirnir peð á
taflborði kalda stríðsins. En þó voru hvorki
heimsmeistarinn né áskorandinn dæmigerðir
fulltrúar austurs og vesturs.
Áður hefur verið skrifað um einvígið í Reykja-
vík og ber þar helst að nefna eftirminnilega bók
Freysteins Jóhannssonar, blaðamanns á Morg-
unblaðinu, Fischer gegn Spassky, sem kom út ár-
ið 1973, árið eftir einvígið. Styrkur bókar Frey-
steins er nálægðin við einvígið. Edmond og
Eidinow eru að púsla saman atburðarásinni
löngu síðar, en þeir höfðu aðgang að ýmsum
heimildum, sem ekki voru aðgengilegar þá, og
fyrir vikið verður frásögn þeirra af öðrum toga.
Kveikti skák-
áhuga heillar
kynslóðar
Einvígi Fischers og
Spasskís fór fram
sumarið 1972 og setti
allt landið á annan
endann. Spennan laut
ekki aðeins að skák-
inni. Hún snerist um það hvort Fischer myndi yf-
ir höfuð mæta til leiks og upp á hverju hann
myndi taka eftir að hingað kom. Menn fylgdu ým-
ist Fischer eða Spasskí að málum og oft réð hug-
myndafræðin för frekar en skákin, en durgsleg
framkoma Fischers og drengilegt viðmót Spass-
kís gat einnig skipt máli. Á endanum gátu hins
vegar fáir komið í veg fyrir að hrífast af skáksnilli
Fischers. Áhrif einvígisins á Íslandi voru gagn-
ger. Það kveikti skákáhuga heillar kynslóð og öfl-
ug sveit stórmeistara varð til í kjöfar þess.
Edmonds og Eidinow setja einvígið í alþjóðlegt
samhengi. Edmonds sagði í samtali við bréfritara
að margt í sambandi við einvígið hefði höfðað til
þeirra. Þeir hafa skrifað aðra bók í sameiningu,
Skörung Wittgensteins, sem fjallar um deilu
Ludvigs Wittgensteins við Karl Popper þar sem
sá fyrrnefndi hóf á loft skörung og hugðist láta
hann dynja á þeim síðarnefnda. Að vissu leyti
fannst þeim einvígi Fischers og Spasskís gefa
svipað tækifæri til að fanga ákveðið augnablik í
sögunni. „Á sínum tíma voru nokkrar bækur
skrifaðar, en ekki hafði verið fjallað um einvígið í
þrjá áratugi,“ sagði hann. „Flestar voru bækurn-
ar skrifaðar út frá bandarískum sjónarhóli. Upp-
lýsingarnar voru allar úr herbúðum Fischers, en
hlið Spasskís virt að vettugi. Markmið okkar var
að hluta til að skrifa fyllri lýsingu og að mörgu
leyti er Spasskí jafn athyglisverður og Fischer.“
Í hinni hatrömmu baráttu milli austurs og vest-
urs var Sovétmönnum mjög í mun að sýna yf-
irburði hins sovéska kerfis. Risaveldin áttu í
vopnakapphlaupi og þau voru í kapphlaupi um að
komast út í geim. Fyrir einhverra hluta sakir var
ákveðið að taka skákina og setja hana á stall.
Ákveðið var að Sovétmenn skyldu ná algerum yf-
irburðum í skák. Það tók nokkurn tíma, en frá
1923 fram á miðjan sjöunda áratuginn fjölgaði fé-
lögum í sovéska skáksambandinu úr þúsund
manns í þrjár milljónir manna. Árið 1948 varð
Botvinnik fyrsti sovéski heimsmeistarinn í skák
og eftir það skiptust sovéskir skákmenn á að
hampa titlinum.
Skylda Spasskís
að tefla í þágu
hins sovéska
kerfis
Borís Spasskí varð
heimsmeistari árið
1969. Hann hafði verið
fljótur til í skákinni.
Árið 1956 var hann
orðinn einn af fimm
bestu skákmönnum
heims, þá aðeins 19 ára. Skákin veitti Spasskí og
fjölskyldu hans ýmis forréttindi, en þeim fylgdu
kröfur. Litið var svo á að skylda Spasskís væri að
tefla í þágu hins sovéska kerfis og hann ætti að
halda merki þess á lofti.
„Áttar Spasskí sig á því að hann ber móralska
ábyrgð á því gagnvart allri sovésku þjóðinni
hvernig einvígið fer?“ spurði Alexander Jakov-
lev, sem þá var yfirmaður áróðursmála, en síðar
einn af nánustu samstarfsmönnum Míkhaíls Gor-
batsjovs. Í bókinni líta Edmonds og Eidinow svo
á að Spasskí hafi ekki gert sér grein fyrir því,
enda hafi sovéskir ráðamenn haft ýmsar efa-
semdir. Spasskí var þjóðernissinni, en ekki gagn-
vart Sovétmönnum. Hann átti til að segja hluti,
sem stönguðust á við línuna frá Moskvu, til dæm-
is að segja að kommúnistar hefðu eyðilagt náttúr-
una eða að eistneski skákmaðurinn Keres kæmi
frá hersetnu landi. Eins og höfundar bókarinnar
benda á hefðu slík ummæli getað haft veruleg
áhrif á framtíð manna í Sovétríkjunum og jafnvel
varðað fangelsi, en vegna hæfileika sinna komst
Spasskí upp með hluti, sem öðrum voru ekki
veittir. Þeir segja að hins vegar væri of langt
gengið að halda því fram að Spasskí hefði verið
andófsmaður og vitna í Viktor Kortsnoj: „Þegar
ég flúði leit ég á sjálfan mig sem andófsmann á
tveimur fótum, en Spasskí var einfættur andófs-
maður.“ Haft er eftir vinum Spasskís að hann
hafi látið sem hann væri einfeldningur þegar á
þyrfti að halda vegna þess að þeim væri frekar
fyrirgefið að fara yfir strikið.
Undrabarnið
Fischer
Hafi Spasskí verið
bráðger var Fischer
hreinræktað undra-
barn. Hann valtaði yf-
ir andstæðinga sína eins og jarðýta og ruddi sér
ótrúlega léttilega braut að réttinum til að skora á
Spasskí. Fyrsta fórnarlamb hans í áskorendaein-
vígjunum var Mark Taimanov. Fischer sigraði
hann með sex vinningum gegn engum. Í raun átti
það ekki að geta gerst að stórmeistari tapaði öll-
um skákum sínum í einvígi af þessum toga. Úr-
slitin höfðu afgerandi áhrif á líf Taimanovs. Hann
hafði brugðist kerfinu og var tekinn rækilega í
gegn strax á flugvellinum þegar hann sneri aftur
til Sovétríkjanna, missti síðan forréttindi sín og
varð fyrir margs konar óþægindum.
Það er vitaskuld eftirsóknarvert að verða
heimsmeistari í skák, en veran á tindinum er erf-
ið. Heimsmeistarinn er búinn að vinna allt, sem
hægt er, og þarf nú að bíða þess að einhver komi
og ryðji sér af tindinum. Menn hafa velt því fyrir
sér hvort Spasskí hafi skort sigurvilja í Reykja-
vík, hvort hann hafi í raun viljað tapa. Sovésk
stjórnvöld höfðu á sínum tíma áhyggjur af því að
undirbúningi Spasskís væri ábótavant og töldu að
heimsmeistarinn hefði vísvitandi reynt að stjórna
honum sjálfur og útiloka aðstoð. Ivo Nei, sem var
aðstoðarmaður Spasskís í Reykjavík, neitar því