Morgunblaðið - 29.01.2004, Blaðsíða 43

MINNINGAR
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 29. JANÚAR 2004 43
Unnsteinn Stefáns-
son, haffræðingur, er
allur og það er ekkert
lítið eitt. Hann skilur
eftir sig djúp spor í íslenskum sem
alþjóðlegum hafrannsóknum, m.a.
innan vébanda Alþjóðahafrannsókn-
aráðsins (ICES) í Kaupmannahöfn
og Menningar- og fræðslustofnunar
Sameinuðu þjóðanna (UNESCO) í
París sem og vestanhafs í Banda-
ríkjunum. Unnsteinn var brautryðj-
andi okkar á sviði hafeðlis- og haf-
efnafræðirannsókna, og segja má að
ekki hafi fennt í sporin hans.
Ég kynntist Unnsteini fyrst á
námsárunum í vorleiðangri 1958 á
varðskipinu Ægi. Í leiðangrinum
voru margir frumherjar íslenskra
hafrannsókna, einkum á sviði um-
hverfisrannsókna. Auk Unnsteins
voru það Hermann heitinn Einars-
son, Þórunn Þórðardóttir, Ingvar
Hallgrímsson og Jakob Jakobsson,
sem var þeirra yngstur. Fyrir
óreyndan námsmanninn var þetta
ævintýralegur og lærdómsríkur
leiðangur um norðurmið á björtum
sumardögum í júní þegar hlýsjórinn
ríkti á miðunum í öllu sínu veldi og
Norðurlandssíldin var og hét. Við-
komur í landi voru margar eins og til
Ísafjarðar, Siglufjarðar á þjóðhátíð-
ardegi og til Akureyrar. Síldarsölt-
un hófst á Siglufirði í blíðviðri að
morgni 18. júní að loknum dansleik
og Skálarferð.
Það voru annars árlegir vorleið-
angrar sjötta áratugar síðustu aldar
sem lögðu til efniviðinn í doktors-
ritgerð Unnsteins við Kaupmanna-
hafnarháskóla 1962 – North Ice-
landic Waters – og er ritgerðin
grunnurinn að því sem á eftir hefur
komið.
Síðar kynntist ég Unnsteini betur
í alþjóðlegum rannsóknaleiðangri á
vegum Alþjóðahafrannsóknaráðsins
á hafsvæðinu milli Íslands og Fær-
eyja sumarið 1960. Þá var ég enn við
nám í Þýskalandi en kom til Fær-
eyja til þátttöku í leiðangri, sem af
Íslands hálfu var farinn á varð- og
björgunarskipinu Maríu Júlíu undir
stjórn Unnsteins. María Júlía var
minnsta skipið í níu skipa flota
margra landa sem þátt tóku í verk-
efninu. Við vorum fjórir saman
rannsóknamennirnir, auk okkar
Unnsteins voru það Birgir heitinn
Halldórsson og Heimir Þorleifsson,
sagnfræðingur. Stóðum við þrír sól-
arhrings stöðvarvaktirnar, tveir og
tveir saman, en Unnsteinn vann að
greiningu á söfnuðum sýnum. Þetta
var kappsamt lið, bæði leiðangurs-
menn og skipshöfn. Við vorum
reyndar í tveimur yfirferðum um
svæðið fyrstir að ljúka verki í þeirri
fyrri og aðrir í þeirri síðari. Svo var
hvílst í Vestmanna í Færeyjum og
bornar saman bækur við fögnuð í
skipum og á bryggjuballi bjartra
sumarnátta.
Á þessum námsárum naut ég þess
að eiga tvo lærifeður sem voru iðnir
við að birta greinar um rannsóknir
sínar. Þeir voru aðalkennari minn í
Kiel í Þýskalandi, prófessor Günther
Dietrich, og Unnsteinn Stefánsson.
Skrif þeirra beggja um Íslandsmið
og nálæg hafsvæði voru mér mik-
ilvæg hvatning til fyrirmyndar við
að koma athugunum á blað. Þeim
gat ég þakkað þennan mikilvæga
þátt fyrir nemendur í fræðslustarfi
kennara, þ.e.a.s. að nemandi eigi sér
haldgóða fyrirmynd þar sem kenn-
arinn er.
Í mörgum spennandi leiðöngrum
öðrum en að ofan gat fylgdi ég Unn-
steini eins og í Grænlandssund og í
Grænlandshaf 1963 og 1965 og á
UNNSTEINN
STEFÁNSSON
✝ Unnsteinn Stef-ánsson fæddist í
Sómastaðagerði í
Reyðarfirði 10. nóv-
ember 1922. Hann
andaðist á Hjúkrun-
arheimilinu Sunnu-
hlíð að morgni
mánudagsins 19. jan-
úar og var útför hans
gerð frá Fossvogs-
kirkju 27. janúar.
gosstöðvarnar við
Surtsey 1963. Ávallt
skiluðu sér hjá Unn-
steini leiðangrarnir í
ritrýndum fræðigrein-
um innan lands og ut-
an. Hafísárin svo-
nefndu hér við land
1965–1971 voru svo í
samskiptum okkar
Unnsteins sérstaklega
frjó hvað varðar skiln-
ing á breytilegu
ástandi sjávar á Ís-
landsmiðum. Minnis-
stæðar eru einnig sam-
verustundir á mikilli
alþjóðaráðstefnu haffræðinga í Ed-
inborg 1976. Þar vorum við með
betri helmingum okkar, eiginkonum,
í góðri innbyrðis sambúð ásamt Jóni
Ólafssyni, haffræðingi. Fræg mat-
gleði Unnsteins með tilheyrandi út-
skýringum er mér sérstaklega
minnisstæð úr þeirri ferð.
Unnsteinn varð prófessor í haf-
fræði við Háskóla Íslands 1976 og
lauk þá formlegu starfi hans á Haf-
rannsóknastofnuninni. Ferill hans
verður ekki rakinn nánar hér, það
gera væntanlega aðrir.
Unnsteins skal aftur minnst sem
frumkvöðuls, nestors, íslenskra sjó-
rannsókna. Hann markaði djúp spor
á ferð sinni sem ekki hefur fennt í og
seint verður. Við hinir, „hydro-mafí-
an“ svokölluð, höfum reynt að feta í
sporin hans, að vera sporgöngu-
menn við æ betri aðstæður til rann-
sókna til að tryggja áframhaldandi
stöðugleika á þeim grunni sem Unn-
steinn lagði. M.a. á þetta við um þró-
un reglubundinna sjórannsókna til
úrvinnslu og túlkunar, þ.e. vöktun á
ástandi sjávar á hafinu umhverfis
Ísland. Í þeim gagnagrunni er
margs að leita, bæði m.a. hvað varð-
ar áhrif umhverfis á lífverur hafsins
og svo í tengslum við hinar hnatt-
rænu veðurfarsbreytingar, sem eru í
deiglunni á líðandi stundum.
Að lokum, Unnsteinn var gust-
mikill og stjórnsamur skapmaður
með mikið sjálfstraust. Hann þoldi
lítt gagnrýni eða andmæli, enda
langt yfir flesta hafinn í fræðilegu
mati, famtakssemi og ritfærni. Hann
var bróðir í leik sem í mótleik, og
þótt stundum hafi á móti blásið þá
lygndi á eftir storminum áður en yf-
ir lauk.
Og nú hefur lygnt að fullu hjá
Unnsteini hérna megin, en orðstír
hans og minning mun lifa eins lengi
og land byggist í ritverkum hans og
ævistarfi.
Ég votta börnum hans, Kristínu,
Einari og Stefáni, ásamt afkomend-
um og skylduliði, dýpstu samúð
mína við fráfall Unnsteins.
Guð blessi minninguna um Unn-
stein Stefánsson.
Svend-Aage Malmberg.
Fundum okkar Unnsteins bar
fyrst saman norður á Siglufirði árið
1947. Hann var þá nýkominn frá
námi í Bandaríkjunum og vann sem
efnafræðingur hjá Síldarverksmiðj-
um ríkisins, en ég var í sumarvinnu
hjá fiskideildinni og átti að sjá um
seltumælingar á sjóprufum. Þótt ég
kynni eitthvað til verka á þessu sviði
gekk ýmislegt hálfbrösótt og bæði
hendurnar og fötin urðu svört af
silfurnítrati, nokkuð sem bar ótví-
rætt vitni um viðvaningshátt á sviði
efnagreiningar. En Unnsteinn
bjargaði mér úr kröggunum svo lítið
bar á.
Síðan ferðuðumst við saman á
fiskibátum og skipum Landhelgis-
gæslunnar og tókum sjóprufur,
mældum hita, seltu, súrefni og nær-
ingarsölt sjávar umhverfis landið og
allt norður til Grænlands og Jan
Mayen. Seinna notaði Unnsteinn
þessi og önnur skyld gögn í dokt-
orsritgerð sína „North Icelandic
Waters“ sem hann varði við Kaup-
mannahafnarháskóla við góðan
orðstír og sem er tvímælalaust eitt
af því merkasta, að öllu öðru ólöst-
uðu, sem hefur verið skrifað um haf-
ið umhverfis Ísland. Meðal annars
sýndi hann fyrstur manna fram á að
hlýsjórinn að sunnan kæmist fyrir
Horn síðsumars og inn á hafsvæði
fyrir Norðurlandi.
Einhverntíma hafði ég orð á því í
gamni við vin minn Unnstein að við
hefðum báðir litið þennan heim und-
ir sama fjalli, Hólmatindi við Reyð-
arfjörð. Munurinn væri bara sá, að
hann hefði fæðst sólarmegin en ég
skuggamegin við það mikla og tign-
arlega fjall. En með sinni góð-
mennsku og lítillæti huggaði hann
mig með því að skuggasveinar væru
vænlegir til stórræða ekki síður en
sólskinsbörn.
Við sátum saman fjölmarga vís-
indafundi, meðal annarra, fyrsta al-
þjóða haffræðifundinn, sem haldinn
var í sölum Sameinuðu þjóðanna í
New York árið 1959 og svo þann átt-
unda af sama toga í Acapulco árið
1988, þar sem við gengum í fyrir-
drátt með körlunum á ströndinni
snemma á morgnana, áður en við
fórum að blanda geði við marga af
mestu haffræðingum nútímans.
Þetta var okkar máti að minnast
æskuáranna fyrir austan, á Fá-
skrúðsfirði og Eskifirði.
Árið 1969 starfaði ég um skeið
sem verkefnisstjóri á sviði haffræði-
kennslu hjá UNSECO í París, en
fékk mig lausan til að komast aftur
til vettvangsstarfa vestanhafs. Þeg-
ar ég var spurður hvort ég gæti
mælt með einhverjum til að taka við
starfinu, var ég ekki í neinum vafa:
Dr. Unnsteinn Stefánsson frá Ís-
landi. Hann tók svo við af mér hjá
UNESCO og gekk að því starfi með
krafti og glæsileik, svo segja má að
UNESCO fór ekki varhluta af skipt-
unum.
Oft hefur mér dottið í hug, að taka
mig til og þýða á spænsku og stað-
færa bækur Unnsteins, Haffræði I
og II, en slíkt þætti kannske mörg-
um fremur hjákátlegt, því ef nokkur
á heiður skilið fyrir að snúa útlend-
um haffræðiorðum yfir á íslensku, er
það Unnsteinn og að þessu leyti má
segja, að hann hafi átt hæg heima-
tökin því hann var stúdent bæði úr
stærðfræði- og máladeild Hins al-
menna menntaskóla, nú MR. Nú
kæmi það í minn hlut að endurþýða
flessi ágætu orð á frummálið, latínu.
Með Unnsteini er horfinn einn af
mestu frumherjum í íslenskri haf-
fræði og verk hans munu lengi
standa sem verðugur minnisvarði
um góðan dreng og nýtan þegn í
okkar fámenna þjóðfélagi.
Með þessum orðum kveðjum við
Ása ógleymanlegan vin og vottum
afkomendum Unnsteins og öðrum
ættingjum innilegustu samúð okkar
vegna fráfalls hans. Blessuð sé
minning hans.
Ingvar Emilsson.
Unnsteinn Stefánsson, sem í dag
er kvaddur hinstu kveðju, var í senn
vinur, samstarfsmaður og lærifaðir.
Leiðir okkar lágu saman er ég kom í
sumarvinnu á Hafrannsóknastofnun
1967. Allar götur síðan naut ég vin-
áttu hans, góðra ráða og uppörvun-
ar. Reyndar sat ég aldrei formlega
kennslu Unnsteins, sem orð hefur
farið af vegna þess þess hve skil-
merkileg og vönduð hún var. Hins
vegar fékk ég einn og einn fyrirlest-
ur svona prívat. Mér er minnisstætt
að dag einn fyrsta sumarið útskýrði
hann fyrir mér, í eitt skipti fyrir öll,
hvað það væri mikilvægt að gera sér
glögga grein fyrir áhrifum blöndun-
ar og strauma í hafinu. Þetta snýst,
svona nokkurn veginn, um muninn á
því sem gerist í fiskabúri og því sem
gerist úti á opnu hafi. Honum var
svo einlægt að fræða og kenna. Í
minningunni um dagleg störf með
honum hljómar hvellur hlátur,
glettni hans og skemmtilegar frá-
sagnir.
Unnsteinn var eldhugi, kappsam-
ur og gekk hiklaust og af mikilli
atorku til verka. Vífilengjur eða úr-
tölur voru honum lítt að skapi. Á
þessum árstíma ólgar Atlantshafið
við Ísland og byltist um. Það breyt-
ist og aðstæður í hafinu eru sífellt að
taka á sig nýja mynd. Íslenskt þjóð-
félag er á ótal vegu háð eða tengt
hafinu og „duttlungum“ þess.
Reyndar er hér ónákvæmt orðað því
með störfum sínum sýndi Unnsteinn
Stefánsson þjóð sinni, að það eru
ekki dyntir hafsins eða tiktúrur sem
ráða aðstæðum, heldur eru þær af-
leiðing ferla sem skilja má og skýra
á grundvelli raunvísindanna. Að það
er samspil margra breytilegra þátta
sem gerir hafið hér við land gjöfult.
Nú á dögum sýnist ljóst að aukin
gróðurhússáhrif valdi hlýnun á jörð-
inni en spurningar eru uppi um það
hvernig Atlantshafið muni bregðast
við og aðstæður þróast hér við land.
Í því felst áskorun á íslenskar haf-
rannsóknir og henni verður að taka
á kappsfullan hátt, að hætti Unn-
steins.
Eftir stúdentspróf 1942 hélt Unn-
steinn til náms í efnafræði við Wis-
consin-háskóla í Bandaríkjunum og
sem efnafræðingur hóf hann rann-
sóknastörf hjá Fiskifélagi Íslands
1947. Árni Friðriksson fiskifræðing-
ur mun hafa átt þátt í því að áhugi
Unnsteins beindist að sjórannsókn-
um en að þeim tók hann að vinna
1949 hjá Fiskideild Atvinnudeildar
Háskólans, forvera Hafrannsókna-
stofnunar. Þar með hefjast skipuleg-
ar íslenskar haffræðirannsóknir.
Hann aflaði sér reynslu og þekk-
ingar, dvaldi við hafrannsóknasetur
austan hafs og vestan. Unnsteinn
skrifaði doktorsritgerð um rann-
sóknir sínar á Norðurmiðum, North
Icelandic Waters, og varði við Kaup-
mannahafnarháskóla 1962. Í það
verk er oft vitnað og það er mik-
ilvægur grunnur til skilnings og
mats á breytilegu ástandi sjávar frá
einum tíma til annars. Haffræðin í
þessu riti er að mestu á grunni eðl-
isfræðinnar en Unnsteinn efldi að-
stöðu til efnarannsókna, hóf rann-
sóknir á næringarsöltum og fléttaði
þá saman eðlis- og efnafræði til að
skýra undirstöður að frjósemi haf-
svæða.
Hér verða ekki talin frekar þau
fjölmörgu viðfangsefni í hafrann-
sóknum sem Unnsteinn fékkst við
og ritaði um, en flest voru nýbreytni
sem í má finna vísbendingar um það
hvert skuli stefnt. Þó verður að geta
frumkvæðis Unnsteins í rannsókn-
um á vötnum landsins, fyrst Með-
alfellsvatni, síðar Mývatni og svo
lyfti hann hulunni af sérkennum
vatna, t.d. Miklavatns í Fljótum og
Ólafsfjarðarvatns, sem hafa sam-
gang við sjó og eru fersk við yf-
irborð en sölt við botn.
Unnsteini var ljóst að mannkyni
er nauðsyn að nýta höfin en jafn-
framt vernda, og að fræðsla og
þekking væri grundvöllur að hvoru
tveggja. Að þessum málefnum starf-
aði hann 1970 til 1973 hjá UNESCO
í París og fór síðar á vegum þeirrar
stofnunar til Íraks, Líbýu og Níger-
íu til að vinna að skipulagningu haf-
rannsókna í þessum löndum. Áður
hafði hann kennt haffræði við Duke-
háskóla í Norður-Karólínu hluta ár-
anna 1965 til 1970. Nemendur hans
þar og samstarfsmenn minnast
Unnsteins sem einstaks kennara og
góðs félaga. Landanum hefur hlotn-
ast stærstur skerfur frá fræðaran-
um. Fyrst má nefna bókina Hafið
sem Almenna bókafélagið gaf út
1961. Hafið var tímamótaverk sem
bar þekkingu um eðli heimshafanna
og sjávar við Ísland inn á heimili
landsins. Hann endurritaði þessa
bók og önnur útgáfa kom út hjá Há-
skólaútgáfunni 1999.
Unnsteinn vann ötullega að því að
hefja kennslu í haffræði við Háskóla
Íslands og 1975 var hann skipaður
prófessor í haffræði við raunvísinda-
deild Háskóla Íslands og kenndi
fræðin til starfsloka þar 1992. Há-
skólanámsefni Unnsteins spannaði
alla meginþætti haffræða, en með
sterkum skírskotunum til aðstæðna
við Ísland. Það setti hann í tveggja
binda verk, Almenn haffræði I og II,
sem kom út 1991 og 1994, samtals
um 950 síður. Þetta var mikið verk,
hvorki Norðmenn, Danir né Svíar
eiga sambærilegar bækur.
Í tilefni 75 ára afmælis Unnsteins
var ákveðið að efna til hátíðarútgáfu,
Festschrift, á tímaritinu Rit Fiski-
deildar. Það lýsir vel viðhorfi sam-
tímamanna í fræðunum til Unn-
steins hve auðsótt var að afla
vandaðs efnis í ritið. Í því birtust 23
greinar sem fjalla um niðurstöður
margvíslegra rannsókna á hafinu og
auðlindum þess. Í ritinu er einnig
birt skrá um öll rit Unnsteins.
Unnsteinn naut þeirrar gæfu að
eiga Guðrúnu Einarsdóttur að lífs-
förunaut, öndvegiskonu sem bar
með sér mildi og hlýju. Guðrún and-
aðist 1995. Þau voru samhent í lífi og
starfi og stuðningur hennar við
fræðastörf Unnsteins var áreiðan-
lega heilladrjúgur. Það mat Unn-
steinn vissulega og þakkaði. Það var
ætíð gott að koma á heimili þeirra
Guðrúnar í Hrauntungu 19. Vinátta
Unnsteins hefur verið mér og mín-
um sönn og mikilvæg. Í minningunni
eru góðir sumardagar með þeim
Guðrúnu í náttúru landsins. Og svo
ferðirnar á vatns- eða árbakka þar
sem rennt var fyrir silung. Þeim
fylgdi einhver magnaður galdur,
Unnsteinn veiddi alltaf mest.
Við Sigrún og börn okkar vottum
öllum ástvinum Unnsteins dýpstu
samúð á skilnaðarstund. Að Unn-
steini gengnum er okkur þakklæti
efst í huga, við segjum: Vertu nú
ljósinu falinn.
Jón Ólafsson.
Það er með innilegu þakklæti og
virðingu sem ég kveð Unnstein Stef-
ánsson.
Fyrstu kynni mín af Unnsteini
voru fyrir rúmum áratug þegar
hann kenndi námskeið í haffræði við
Háskóla Íslands. Það orð fór af hon-
um að hann væri nokkuð strangur
en jafnframt mjög góður kennari.
Því var haldið fram, í gamni, að hann
leiddi út diffurjöfnur í tímum þar til
nemendafjöldinn í námskeiðunum
væri orðinn hæfilegur. Hvað svo
sem var til í því, þá var Unnsteinn
hreint frábær kennari, afar skipu-
lagður og gerði miklar kröfur til
sjálfs sín og annarra. Hann kveikti
áhuga nemenda á þessari heillandi
fræðigrein, haffræðinni, og nám-
skeiðin hans voru, að öðrum ólöst-
uðum, þau bestu sem undirrituð tók
í háskólanum. Það var ekki fyrr en
seinna sem mér varð ljóst hve stóru
hlutverki hann gegndi í rannsóknum
og þróun fræðigreinarinnar á al-
þjóðlegum vettvangi. Mikil verð-
mæti eru fólgin í bókum hans um
hafið og haffræði. Ég hef verið beðin
um að flytja innilegar samúðar-
kveðjur til fjölskyldu og vina Unn-
steins frá prófessor Peter Wad-
hams, Cambridgeháskóla, og
prófessor Graham Shimmield, for-
stjóra skosku hafrannsóknastofnun-
arinnar, og þeir minnast einmitt á
hversu frábær fræðimaður Unn-
steinn var og miklum mannkostum
búinn. Unnsteinn var heiðursmaður,
heilsteyptur, með góða kímnigáfu en
umfram allt mikill mannvinur. Það
sýndi sig ekki síst þegar hann var
deildarforseti raunvísindadeildar og
taka þurfti á erfiðum og oft við-
kvæmum málum. Hann lagði sig
fram við að finna lausn sem allir
gátu unað við og þar sem allir héldu
virðingu sinni.
Unnsteinn hvatti mig áfram í
námi og var mér ómetanleg stoð í
doktorsnámi mínu. Hann las rit-
gerðina mína yfir og ýmsar greinar
og kom með mjög góðar ábendingar.
Við fengum okkur gjarnan kaffisopa
og spjölluðum um alla heima og
geima áður en kom að því að fara yf-
ir leiðréttingar og athugasemdir
sem hann hafði við kaflann sem
hann hafði þá farið yfir. Það var frá-
bært að heyra Unnstein lýsa æsku-
árum sínum fyrir austan og einkenn-
andi fyrir hann að minnast ætíð
þeirra sem veitt höfðu honum aðstoð
eða hjálpað honum á einn eða annan
hátt. Á uppvaxtarárum hans var það
ekki sjálfgefið að menn gætu farið í
skóla til Reykjavíkur, hvað þá til út-
landa. Það var einnig heillandi að
heyra hann lýsa störfum sínum víða
um lönd á vegum Sameinuðu þjóð-
anna. Það var samt fjölskylda Unn-
steins sem var honum hugleiknust,
hann sagði stoltur frá börnum sín-
um, tengdabörnum og barnabörn-
um, og afrekum þeirra. Hann sakn-
aði konu sinnar mjög, en hún lést
fyrir nokkrum árum eftir erfið veik-
indi. Hann hafði ætíð mynd af þeim
tveimur uppivið, þar sem þau eru
brosmild í tjaldútilegu saman í ís-
lenskri náttúru. Þannig sé ég hann
nú fyrir mér.
Börnum Unnsteins og fjölskyld-
um þeirra votta ég samúð mína,
missir þeirra er mikill.
Ingibjörg Jónsdóttir.