Morgunblaðið - 02.02.2005, Blaðsíða 12

12 MIÐVIKUDAGUR 2. FEBRÚAR 2005 MORGUNBLAÐIÐ
FRÉTTIR
Sögufélagið efndi til málþings-ins í tilefni af útgáfu á þrem-ur bindum ritverksinsStjórnarráð Íslands 1964–
2004. Sérfræðingar á sviði stjórn-
sýslu, sagnfræði og stjórnmála voru
fengir til að gefa álit á verkinu og var
umsögn þeirra almennt jákvæð. Þó
kom gagnrýni fram á efnistök, þau
hefðu mátt vera gagnrýnni og verk
stjórnsýslunnar ekki tekin til ít-
arlegrar greiningar. Reynt væri að
gæta ýtrasta hlutleysis og þetta væri
ekki saga mistaka og spillingar. Þetta
væri „opinber saga hins opinbera“,
eins og einn fyrirlesara tók til orða.
Í upphafi málþingsins rakti Loftur
Guttormsson, forseti Sögufélagsins,
aðdraganda að ritun verksins, sem
gefið er út í tilefni af 100 ára afmæli
Stjórnarráðs Íslands. Ákvörðun um
samningu ritsins var tekin af stjórn-
völdum árið 1999 en það er hugsað
sem framhald á tveggja binda verki,
Stjórnarráð Íslands 1904–1964, eftir
Agnar Klemenz Jónsson sem kom út
árið 1969. Ritstjórn verksins nú skip-
uðu Björn Bjarnason dóms-
málaráðherra, sem var formaður,
Heimir Þorleifsson og Ólafur Ás-
geirsson en ritstjóri er Sumarliði R.
Ísleifsson sagnfræðingur.
Loftur sagði eftirspurn eftir rit-
verki sem þessu hafa verið orðna
mikla. Undir lok síðustu aldar hefði
verið orðið aðkallandi að skrá sögu
ríkisvaldsins og stjórnsýslunnar til
vorra daga. Sögufélagið hefði lýst
áhuga á að koma að verkinu og því
hefði verið vel tekið. Úr hefði orðið að
félagið yrði útgefandi ritverksins og í
samráði við ritstjórn hefði þótt við
hæfi að efna til málþings 1. febrúar í
ár, einu ári frá því að hátíðarhöld hóf-
ust vegna heimastjórnarafmælisins.
Frekari rannsókna þörf
Fyrstur álitsgjafa tók til máls dr.
Guðni Th. Jóhannesson sagnfræð-
ingur, sem fjallaði um verkið í heild
sinni frá sjónarhóli samtímasögurit-
unar. Hann sagði ritverkið vera mik-
ið að umfangi og vel í lagt. Rökræða
mætti um ýmislegt sem fram kæmi í
bókunum, s.s. efnistök og efnisval, og
spyrja sig m.a. þeirrar spurningar
hvort svona rit ætti yfirleitt rétt á sér
þó að það væri vel unnið. Rætt hefði
verið um mikinn kostnað við það og
aðkomu ríkisvaldsins að svona bóka-
útgáfu. Hann sagði það ljóst að ríki
þyrfti að eiga sögu. Hér væri á ferð-
inni hefðbundin byggðasaga, saga
byggðarlagsins Íslands. Hins vegar
væri ekki búið að segja söguna alla,
fræðimenn þyrftu að leggja í meiri
rannsóknir og frekari greiningu og
gagnrýni. Í bókunum mætti lesa
hvatningu í þá veru frá ritstjóra.
Guðni sagði að í ritverkinu væru
verk Stjórnarráðsins ekki tekin til
rækilegrar gagnrýni eða greiningar.
Reynt hefði verið að gæta ýtrasta
hlutleysis, þetta væri opinber saga
hins opinbera. Þetta væri ekki saga
mistaka, innanhússátaka, sérhags-
muna, afturhaldssemi, fordóma eða
jafnvel spillingar. Það hefði líklega
ekki þótt við hæfi í riti sem þessu.
Guðni sagði sögu Stjórnarráðsins
frá 1964 vera okkar samtímasögu.
Upp hefðu komið erfið álitamál í
seinni tíð og vandkvæðum bundið að
leggja fram greiningu á pólitískum
samtímamálum. Hæpið þætti að
skrifa á fræðilegan hátt um atburði
sem stæðu okkur nær í tíma. Sagn-
fræðingar ættu hins vegar ekki að
láta nýliðna tíma vera, þeir væru t.d.
alveg jafn færir til þess og frétta-
menn og stjórnmálamenn og þeir
gætu vel skipt um skoðun síðar meir.
Um heimildaöflun verksins sagði
Guðni að hann hefði viljað sjá fleiri
munnlegar heimildir, t.d. með við-
tölum við embættismenn. Fram
kæmi í inngangi að verkinu að tími til
viðtala hefði verið af skornum
skammti en Guðni sagði að almennt
skorti á þennan þátt við heim-
ildaöflun í landinu. Nefndi Guðni sem
dæmi að víða erlendis væri markvisst
verið að safna munnlegum heim-
ildum og samkomur „sjónarvotta“
færu fram. Hér á landi mætti t.d.
safna munnlegum heimildum um
þjóðarsáttina 1990 og þingrofið árið
1974. Guðni sagði vilja vera fyrir
hendi innan sagnfræðiskorar Há-
skóla Íslands til að gera þetta. Þegar
væri kominn vísir að þessu í hand-
ritadeild Landsbókasafns Íslands.
Þar væri verið að safna einkaheim-
ildum frá stjórnmálamönnum og
fleiri aðilum í þjóðfélaginu. Höfundar
Stjórnarráðssögunnar hefðu haft
mikið gagn af slíku safni, sem og þeir
sem ætluðu að rannsaka viðfangs-
efnið frekar í framtíðinni.
Gagnlegt fyrir endurbætur á
stjórnsýslu borgarinnar
Helga Jónsdóttir borgarritari
fjallaði um 1. bindið, Skipulag og
starfshættir. Aðalhöfundar þess eru
Ásmundur Helgason lögfræðingur
og Ómar H. Kristmundsson stjórn-
sýslufræðingur. Þar er m.a. rakin
þróun Stjórnarráðsins og yfirlit yfir
sögu ráðuneytanna.
Helga sagðist hafa haft mikla
ánægju af lestrinum. Hún hefði
kannast við margt í bókinni, enda
hefði hún í störfum sínum víða komið
við í stjórnsýslunni, bæði hjá ríki og
nú borginni. Taldi hún mörgum
spurningum vera svarað en ritið
vekti einnig fleiri spurningar. Ótrú-
legt væri t.d. að lesa hvernig Stjórn-
arráðið hefði náð að þróast fram til
1944 og agi og festa hefði skapast.
Einnig hefði verið fróðlegt að lesa af
hverju Hagstofan væri flokkuð meðal
ráðuneyta. Stofnunin ætti ekki að
vera það en af lestrinum mætti að
nokkru leyti skilja af hverju þetta var
gert í upphafi.
Helga sagði sögu Stjórnarráðsins
og þær breytingar sem gerðar hefðu
verið á stjórnsýslunni vera gagnlega
heimild og fyrirmynd fyrir Reykja-
víkurborg sem nú væri að end-
urskipuleggja sitt stjórnkerfi. Svipuð
markmið væru uppi hjá borginni nú
og voru hjá ríkisstjórn Steingríms
Hermannssonar árið 1983 þegar
„umbótahugsun“ hefði fyrst komið
fram í opinberri stjórnsýslu.
Helga sagði ritverkið vera vandað
og vel sett fram, gagnlegt og að-
gengilegt rit um samtímann og sögu
Stjórnarráðsins. Aðstandendur
verksins ættu þakkir skildar fyrir
vönduð vinnubrögð og hún hefði ekki
komið auga á neinar villur.
Aðgengilegt yfirlit en takmark-
að fræðilegt og hagnýtt gildi
Svanur Kristjánsson, prófessor í
stjórnmálafræði, fjallaði um 2. bindið,
Saga ríkisstjórna og helstu fram-
kvæmdir til 1983. Höfundar þess eru
Ólafur Rastrick sagnfræðingur og
Sumarliði R. Ísleifsson. Svanur sagði
samræmi hafa verið í efnistökum og
skipting á tímabilum eðlileg, þ.e. með
Viðreisnarstjórn Sjálfstæðisflokks og
Alþýðuflokks til ársins 1971 annars
vegar og hins vegar um tímabilið
1971–1983 þegar fimm ríkisstjórnir
og jafnmörg stjórnarmynstur voru
við völd í landinu.
Svanur sagði það fara í taugarnar
á sér þegar hann heyrði ummæli í þá
veru að sagnfræðingar og fræðimenn
gætu ekki skrifað samtímasögu sök-
um tengsla og nálægðar við viðfangs-
efnið. Fræðimennska gengi einmitt
út á hlutdrægni og fræðimenn gætu
vel tekið að sér að skrifa um samtím-
ann. Undraðist hann einnig hve
fræðimenn væru hræddir við að
rannsaka og fjalla ítarlega um valda-
tíma Viðreisnarstjórnarinnar.
Um kosti bindisins sagði Svanur
það innihalda greinargott og að-
gengilegt yfirlit yfir viðfangsefnið.
Um ómissandi handbók væri að
ræða. Textinn væri læsilegur en á
honum stofnanabragur á stundum,
heimildanotkun væri traust, upplýs-
ingagildið umtalsvert og í bókinni
væri að finna nokkrar skarplegar at-
hugasemdir höfunda, m.a. þá að þing-
kosningarnar árið 1963 hefðu verið
einu kosningarnar á 20. öld þar sem
mögulegir meirihlutaflokkar gengu
bundnir til kosninga. Þetta hefði ekki
gerst í kosningunum 1967 eins og
margir hefðu haldið fram. Erlendis
teldist það víða til tíðinda ef flokkar
gengju ekki bundnir til kosninga.
Jafnfræmt væri merkilegt að lesa
á einum stað um leynilegar bókanir
milli stjórnarflokkanna árið 1980,
sem fram kæmi í viðtali við Svavar
Gestsson. Stjórnarflokkarnir hefðu
við myndun ríkisstjórnar gert þrjár
bókanir um víðtækt neitunarvald
þeirra til ákveðinna málaflokka, bók-
anir sem ekki hefðu komið fram á sín-
um tíma. Þetta væru að hans mati
mikilvægar upplýsingar.
Svanur sagði það einnig koma
fram í ritinu hve Búnaðarsamband
Íslands hefði haft mikið vald í land-
búnaðarmálum. Það hefði í raun ver-
ið ígildi ráðuneytis og yfirstjórn land-
búnaðarmála hefði verið í
Bændahöllinni við Hagatorg.
Vankantar 2. bindis að mati Svans
voru þeir að samanburð vantaði á
þeim tveimur tímabilum sem tekin
voru fyrir. Í bókina vantaði heild-
armynd af helstu einkennum og þró-
un lýðræðis og ríkisvalds á Íslandi ár-
in 1959–1983. Fjalla hefði mátt meira
um þróun þingræðisins og áhrif aðila
utan þingræðiskerfisins, litið væri
nánast framhjá stöðu embættis-
manna gagnvart stjórnmálamönnum
og þróun fyrirgreiðslustjórnmála,
m.a. mannaráðningum hjá hinu op-
inbera. Ástæða hefði verið til að
rannsaka tengsl milli fram-
kvæmdavalds og Alþingis á mismun-
andi tímum. Einnig hefði t.d. mátt
kanna áhrif formennsku Geir Hall-
grímssonar í utanríkismálanefnd árin
1979–1983, þegar hann var í stjórn-
arandstöðu.
Niðurstaða Svans var að í 2.
bindinu væru útskýringar takmark-
aðar, fræðilegt og hagnýtt gildi væri
takmarkað og spyrja mætti þeirrar
spurningar fyrir hverja ritverkið
væri skrifað. Engin togstreita væri
milli fræðilegrar og hagnýtrar sögu,
góð fræði greindu um leið orsök og
afleiðingu. Fræðimönnum bæri að
byggja á kenningum og takast á við
þær í störfum sínum.
Í umræðum að loknu erindi Svans
minnti Björn Bjarnason á, sem við-
staddur var málþingið, að ritstjórnin
hefði tekið meðvitaða ákvörðun um
að halda ritun á þróun þingræðisins
utan við þetta verk. Alþingi hefði ver-
ið bent á að beita sér fyrir sögu þing-
ræðisins. Tók hann undir með Svani
að fara þyrfti sérstaklega yfir þennan
þátt sögunnar.
Áherslur höfunda mismunandi
Kristín Ástgeirsdóttir sagnfræð-
ingur hélt loks erindi á málþinginu
um 3. bindið, Saga ríkisstjórna og
helstu framkvæmdir 1983–2004, en
höfundar þess eru Sigríður K. Þor-
grímsdóttir sagnfræðingur og Jakob
F. Ásgeirsson rithöfundur.
Kristín sagði í upphafi að nærvera
sín við stjórnmálin, sem þingmaður
og varaþingmaður Kvennalistans í
þrjú kjörtímabil, litaði óhjákvæmi-
lega umfjöllun sína. Það væri hlut-
verk þingmanna að veita fram-
kvæmdavaldinu aðhald og því
fylgdust fáir jafn grannt með því sem
gerðist innan stjórnkerfisins og þing-
menn. Það væru einmitt áhrif Alþing-
is, einstakra þingmanna og stjórn-
arandstöðunnar á sögu
Stjórnarráðsins og stjórnmálanna
sem sér fyndist vanta í bókina. Einn-
ig hefði eitt og annað vafist fyrir sér
varðandi áherslur höfundanna á ein-
stök mál.
Kristín sagði þetta tímabil, 1983–
2004, hafa verið tíma pólitískra átaka
og mikilla þjóðfélagsbreytinga, ekki
síst á sviði efnahagsmála. Í fyrri
hluta bókarinnar færust Sigríði skrif-
in vel úr hendi. Að mestu leyti tækist
henni vel að ná utan um þá átakatíma
sem voru frá 1983–1991. Síðara tíma-
bilið, frá 1991, væri mun rólegra en
hið fyrra en Jakob kæmist vel frá að
lýsa þessum tímum. Hann væri hins
vegar bundinn af því hve skammt
væri um liðið og því erfitt að dæma
eða leggja mat á áhrif einstakra að-
gerða eða laga.
„Mér finnst reyndar bera meira á
því hjá Jakobi en Sigríði hve áhersla
er mismikil á einstök mál og hvernig
stundum er sagt frá mótrökum eða
andófi og stundum ekki,“ sagði Krist-
ín og spurði sig m.a. þeirrar spurn-
ingar hvort eitthvað í sögunni ætti
eftir að sýna að það hefði skipt mun
meira máli en það sem fengi mesta
athygli í bókinni.
Kristín sagði að lengi mætti velta
vöngum yfir því hvernig ætti að
skrifa sögu sem þessa. Ætti hún að
vera gagnrýnin og leggja mat á
stjórnarhætti eða ætti hún fyrst og
fremst að greina frá þróun Stjórn-
arráðsins og helstu viðburðum í tíð
hverrar ríkisstjórnar? Mörkuð hefði
verið sú stefna að bækurnar hefðu að
geyma heildaryfirlit yfir sögu Stjórn-
arráðsins og vel hefði tekist til í þeim
efnum. Mikill fengur væri að þessum
bókum.
Sögufélagið efndi til málþings um ritverkið Stjórnarráð Íslands 1964–2004
Ekki saga mistaka og spillingar
Morgunblaðið/Jim Smart
Fyrirlesarar á málþinginu voru almennt sammála um að vandað hefði verið til verka í sögu Stjórnarráðs Íslands en efnistök voru þó gagnrýnd. Á fremsta
bekk hlýða Kristín Ástgeirsdóttir, Helga Jónsdóttir, Svanur Kristjánsson og Guðni Th. Jóhannesson á forseta Sögufélagsins setja málþingið í gær.
1.591 blað-
síða, 4,5 kíló
og 971 nafn
GUÐNI Th. Jóhannesson
sagðist hafa gert óvísindalega
könnun á ritverkinu og mælt
þyngd þess og umfang. Í ljós
kom að bindin þrjú eru 4,5 kíló
að þyngd, helmingi þyngri en
ævisaga Halldórs Laxness, og
blaðsíðurnar 1.591 að tölu.
Einnig skoðaði hann nafna-
skrána sérstaklega og taldi
þar 971 nafn, meira en helm-
ingi fleiri en í tveimur bindum
Agnars Kl. Jónssonar. Í bind-
unum þremur er Ólafur Jó-
hannesson oftast nefndur til
sögunnar, eða 76 sinnum, þá
Bjarni Benediktsson 55 sinn-
um og Steingrímur Her-
mannsson 54 sinnum. Davíð
Oddsson kemur 32 sinnum fyr-
ir í bindunum.
Á málþingi Sögu-
félagsins um ritun á
sögu Stjórnarráðsins
var kallað eftir skipu-
legri söfnun munn-
legra heimilda. Deilt
var um samtímasög-
una og aðkomu fræði-
manna að henni.