Morgunblaðið - 13.02.2005, Side 20

20 SUNNUDAGUR 13. FEBRÚAR 2005 MORGUNBLAÐIÐ
Sjáðu, þarna er Wilhelm keis-ari,“ sögðum við systurnarhvor við aðra,“ segirMartha Kristjánsson viðblaðamann Morgunblaðs-
ins sem heimsótti hana einn daginn
til þess að ræða við hana um langt og
viðburðaríkt lífshlaup hennar.
Heimsborgarinn Martha Kristjáns-
son er ein af glæsilegri „tengdadætr-
um Íslands“, hún er ekkja eftir hinn
þekkta óperusöngvara Einar Krist-
jánsson og hefur búið hér á landi í
nærri fjörutíu ár, lengst af hjá
Brynju dóttur sinni og eiginmanni
hennar Óskari Sigurðssyni flug-
stjóra. Þau eiga dæturnar Mörtu og
Ástu og soninn Einar Júlíus. Hin
dóttir hennar er Vala Kristjánsson
sem varð landsþekkt þegar hún söng
og lék Elísu Doolittle í My Fair
Lady. Synir Völu og Benedikts
Árnasonar leikara eru Einar Örn,
„Sykurmoli“ og Árni sem einnig er
áberandi í íslenskum popptónlistar-
heimi. Barnabarnabörnin eru orðin
tólf.
Fyrir flest okkar, sem göngum um
grundu, er Vilhjálmur II Þýska-
landskeisari persóna úr löngu liðinni
sögu – en Martha sá þennan mann
stundum á árum fyrri heimsstyrjald-
arinnar – sem hann átti raunar þátt í
að braust út.
„Ég og Hedwig systir mín vorum
sem börn sendar á kúrhótel í Bad
Kreuznach, mamma var fædd og
uppalin í þeirri borg, sem er fræg
fyrir heilsulindir sínar. Vilhjálmur
keisari dvaldi þar oft sér til heilsu-
bótar. Við systurnar vorum mjög
kátar þegar við sáum honum bregða
fyrir og líka Hindenburg,“ segir
Martha og brosir við endurminn-
inguna. Vilhjálmur sagði sem kunn-
ugt er af sér keisaradómi 1918.
Martha var aðeins þriggja ára
gömul þegar fyrri heimsstyrjöldin
hófst, fædd 1911 í Köln.
Páfagaukurinn söng „Deutschland,
Deutschland über alles“
„Faðir minn Dimitri Papafoti var
grískur, fæddur í nánd við Þessalon-
íki. Hann var einn af mörgum systk-
inum en bróðir hans fór til Ameríku
og þangað fór pabbi líka strax þegar
hann gat. Síðar fór hann til Köln og
sett á fót tóbaksverksmiðju. Hann
kynntist mömmu minni sem var þar
að vinna í verksmiðjunni og þau gift-
ust. Systir mín fæddist 1910 en ég ári
síðar. Árið 1913 fæddist svo bróðir
minn. Hann fékk lömunarveiki þegar
hann var sjö ára og var eftir það með
mikla hryggskekkju. Hann gat ekki
sótt skóla, svo það kom kennari
heim. Bróðir minn giftist ekki og
eignaðist ekki börn, hann vann skrif-
stofustörf og bjó alla tíð hjá foreldr-
um okkar, meðan þau lifðu. Mamma
dó níræð 1981 en pabbi varð 84 ára.
Bróðir minn fékk páfagauk þegar
hann veiktist en páfagaukurinn vildi
ekki þýðast neinn nema mig, hann
beit alla aðra. Hann sat hins vegar á
öxlinni á mér og söng hinn kátasti
Deutschland, Deutschland über all-
es. Fuglinn lét líf sitt í loftárás í neð-
anjarðarbyrgi í stríðinu.
Fjölskyldan átti glæsilegt heimili í
Köln, íbúðin var stór og húsgögnin
vegleg, við höfðum allt til alls. Pabbi
lét útbúa kirkju fyrir ofan verksmiðj-
una sína. Hann var grísk-kaþólskur
en lét það afskiptalaust þegar ég tók
lútherska trú þegar ég giftist Einari.
Pabbi var, eins og Grikkir eru
gjarnan, gefinn fyrir fjárhættuspil,
oft var spilað heima hjá okkur fram á
rauða nótt, mamma sagði stundum
við hann: „Ekki vaka of lengi, Dim-
itri,“ en hann vakti nú samt með
tyrknesku húfuna sína og spilaði og
reykti með grískum gestum sínum.
Oft sat hann líka og vafði sígarettur.
Léku sér með milljón marka seðla
Mamma hafði bæði barnfóstru og
vinnukonu þegar ég var að alast upp.
Á stríðsárunum varð reksturinn á
verksmiðjunni erfiðari, ég man eftir
að við systurnar lékum okkur að
milljón marka peningaseðlum eftir
stríðið, þá var verðbólgan svo mikil
að þeir voru orðnir verðlaust bréf.
Það endaði með því að við fluttum
1921 til Dresden, þar sem pabbi fékk
góða og vel borgaða vinnu í tóbaks-
verksmiðjunni Greiling. Hann var
þeim hæfileika gæddur að geta
þekkt á lyktinni hvaðan tóbak var.
Í Dresden fengu foreldrar mínir
glæsilega íbúð og við höfðum það
mjög gott. Mikill gestagangur var
jafnan heima hjá okkur. Þegar
Grikkir komu í sendiráðið, nýkomnir
frá Grikklandi, var þeim gjarnan
sagt að gefa sig fram við Papafoti,
hann myndi hjálpa þeim um vinnu.
Var í einkaskóla í Grikklandi
Við systurnar vorum sendar í
heimavistarskóla til Grikklands þeg-
ar ég var ellefu ára. Þetta var góður
einkaskóli þar sem við lærðum
grísku vel og einnig ensku og
frönsku, besta fagið mitt var reyndar
ritgerð, þar fékk ég „arista“, sem
þýðir frábært. En okkur leiddist
mjög og þjáðumst af heimþrá. Loks
skrifaði ég mömmu: „Elsku mamma,
komdu og sæktu okkur, við erum að
visna eins og lítil blóm.“ Þá fengum
við að fara heim til Dresden, þetta
var árið 1925 og ég var 14 ára.
Ég fór síðar í verslunarskóla þar
sem ég lærði m.a. vélritun og hrað-
skrift, ég fékk diplómu sem hengd
var upp á vegg heima hjá foreldrum
mínum, en hún fór eins og allt annað í
stríðinu. Auk þess lærði ég á píanó og
systir mín tók söngtíma.
Ég á ekkert nema góðar endur-
minningar frá þessum árum, nema
að um tvítugt lenti ég í bílslysi og
braut í mér viðbein og skarst í and-
liti, ég var flutt á spítala og þar var
gert að sárum mínum.
Ég þurfti ekki að vinna, pabbi sá
fyrir okkur öllum, þannig var það þar
til ég hitti Einar. Ég og systir mín
fórum mikið á tónleika og aðrar
skemmtanir, við byrjuðum snemma
að reykja, pabbi lét okkur prófa alls
konar tegundir af tóbaki til þess að
athuga hvernig okkur líkaði hinar
mismunandi tegundir. Ég hætti að
reykja þegar ég hitti Einar, hann
reykti aldrei til þess að skemma ekki
röddina.
Hitti Einar í samkvæmi
eftir óperusýningu
Við Einar hittumst vorið 1934, ég
fór í óperuna með vinkonu systur
minnar, sem var í óperuskóla. Einar
B. Pálsson var þarna líka, vinur Ein-
ars míns. Eftir óperuna fórum við öll
í samkvæmi. Við spjölluðum og
drukkum dálítinn bjór. Ég man að ég
var með stóran karneol-steinhring
sem ég var að leika mér að, tók hann
af mér og setti hann á mig og lagði
hann loks frá mér. Einar tók hring-
inn með sér heim og hringdi svo í mig
daginn eftir og sagðist vera með
hringinn minn og vildi hitta mig til
þess að afhenda mér hann. Brynja
dóttir okkar á nú þennan hring, ég
bað hana að geyma hann vel, það er
að vissu leyti honum að þakka að hún
varð til.
Áður en ég hitti Einar hafði ég átt
aðdáendur sem skrifuðu mér bréf en
ekki neinn kærasta.
Faðir minn var ekki hrifinn þegar
hann frétti að ég væri farin að hitta
íslenskan söngvara.
„Ég hafði nú ekki ætlað mér að
gefa dóttur mína listamanni,“ sagði
hann. En þegar foreldrar mínir
höfðu hitt Einar, hann kom í mat til
okkar, þá lét pabbi af allri mótstöðu,
þeim líkaði vel við Einar frá fyrstu
tíð.
Einar átti víst ekki mikið af fal-
legum fötum þegar hann kom út en
hann fékk lán og fataði sig upp og var
glæsilega klæddur þegar við fórum
að vera saman.
Við Einar giftum okkur 27. júní
1936 í lútherskri kirkju, pabbi var
svaramaður minn en dr. Staege-
mann, kennari Einars við óperu-
deildina, var svaramaður hans. Kaþ-
ólskur drengjakór hirðarinnar söng
við vígsluna, sem var nokkuð sér-
stakt í lútherskri kirkju. Að gömlum
sið ókum við til kirkju og frá í skraut-
legum brúðarvagni sem hvítum hest-
um var beitt fyrir. Mamma hafði
keypt á mig glæsilegan kjól og ég var
með mikið slör samkvæmt tísku þess
tíma. Okkur var haldin veisla á heim-
ili foreldra minna eftir brúðkaupið og
nokkru síðar fórum við Einar með
skemmtiferðaskipinu Milwaukee til
Íslands, þar sem ég hitti tengdafor-
eldra mína í fyrsta og síðasta sinn.
Söng O, sole mio á bjórkrá
og framtíðin var ráðin
Einar hafði tekið stúdentspróf úr
Menntaskólanum í Reykjavík árið
1930 og fór svo til Dresden til þess að
nema verslunarfræði ásamt vini sín-
um Einari B. Pálssyni sem lærði
verkfræði.
Það var raunar ævintýri líkast
hvernig Einar hóf söngferil sinn í
Þýskalandi. Hann hafði snemma
sýnt sönghæfileika á Íslandi og var í
skóla kallaður Einar sóló. Eitt kvöld-
ið fóru nokkrir Íslendingar saman á
bjórkrá í Dresden, þar sem var mikið
sungið. Þegar Íslendingarnir höfðu
hlustað á Þjóðverjana syngja um
stund skoruðu þeir fyrrnefndu á Ein-
ar Kristjánsson að taka lagið. Hann
söng „O sole mio“ og var í framhaldi
af því boðaður á fund Fritz Busch,
óperustjóra í Dresden, til að prufu-
syngja, einn hinna þýsku gesta kom
þessu í kring, svo hrifinn varð hann
af sögn Einars.
Eftir prufusönginn var honum
boðin ókeypis skólavist og sagt að
hann yrði ráðinn síðar við óperuna.
Þetta var á tímum heimskrepp-
unnar og Einar vildi ekki hafna
þessu góða boði.
Hann hóf námið haustið 1931 og
var fastráðinn við óperuna vorið
1933. Hann sagði upp þeim samningi
eftir að við giftum okkur og fékk
samning við óperuna í Stuttgart, var
fyrsti lýríski tenórinn og hafði góð
laun.
Foreldrarnir keyptu
allt innbú og líka flygil
Í Stuttgart hófum við okkar bú-
skap. Þegar við komum heim til
Þýskalands eftir að hafa heimsótt
tengdafólkið á Íslandi beið okkar þar
falleg íbúð sem foreldrar mínir höfðu
fyllt af glæsilegum húsgögnum sem
mamma og frænka mín komu fyrir.
Þau keyptu allt í eldhús, svefnher-
bergishúsgögn, setustofuhúsgögn,
stóran flygil og borðstofuhúsgögn,
stór og voldug,“ segir Martha.
Það eru orð að sönnu, bak við hana
á heimili hennar við Brúnastekk
stendur mikill skenkur sem er eitt af
þeim húsgögnum sem „lifðu af“ loft-
árás eins og Martha orðar það kímin.
„Við höfðum það mjög gott, Einar
hafði ágætt kaup fyrir söng sinn.
Þegar samningstíminn í Stuttgart
var á enda bauðst Einari m.a. samn-
ingur í Duisburg, 700 þúsund manna
borg, þar voru í boði 34 þúsund
marka árslaun.
Í Duisburg fæddust dætur okkar
báðar. Fyrst Valgerður (Vala), árið
1939 og svo Brynja 1941. Báðar
stelpurnar voru skírðar í Dresden
hjá foreldrum mínum.
Báðar fæðingarnar gengu vel, en
ég var þó óþolinmóðari þegar Vala
fæddist, fannst þetta ganga seint.
Vala fór snemma að tala, þegar
hún var tveggja ára er hún heyrði
eitt sinn sem oftar loftvarnamerki
gefið sagði hún við pabba sinn: „Eig-
um við ekki að fara í Luftschutzkell-
Líf með listamanni
„Ég ætlaði ekki að gefa
dóttur mína listamanni,“
sagði tóbaksframleiðandinn
Dimitri Papafoti við
Mörthu dóttur sína, grísk-
þýska heimasætu sem
kynnst hafði söngvaranum
Einari Kristjánssyni. Þau
giftust og þessi tengdadóttir
Íslands segir hér Guðrúnu
Guðlaugsdóttur frá æskuár-
unum í Þýskalandi – styrj-
aldarárunum og öllum hin-
um árunum með Einari
Kristjánssyni – og án hans.
Martha Kristjánsson ung og nýgift.Foreldrar Mörthu fyrir framan Akropolis.
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Martha Kristjánsson