Morgunblaðið - 30.04.2005, Blaðsíða 40

40 LAUGARDAGUR 30. APRÍL 2005 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
Ífjölmörgum orðasamböndumeru óákveðna fornafnið sjálf-ur og afturbeygða fornafniðsig (þgf. sér, ef. sín) notuð
saman, t.d.: falla á sjálfs sín bragði,
koma til sjálfs sín og stela úr sjálfs
sín hendi. Stundum bregður svo við
að með afturbeygða fornafnið er
farið sem eignarfornafn, þ.e. í stað
sín er notað síns, t.d.: Hann hefur
hagsmuni þeirra sem settu hann í
starfið að leiðarljósi og þar með
hagsmuni síns sjálfs (Fréttabl.
1.4.05). Einföld leið til að átta sig á
sambeygingunni er að breyta tölu
frumlagsins (eintölu í fleirtölu) eða
skipta um kyn, nota t.d. hún í stað
hann. Þá ætti málkenndin að sýna
sambeyginguna, t.d.: Hún hefur
hagsmuni þeirra sem settu hana í
starfið að leiðarljósi og þar með
hagsmuni sín sjálfrar. Hér dytti
væntanlega engum í huga að segja
eða skrifa síns sjálfrar eða sinnar
sjálfrar. — Þannig hefur þetta
ávallt verið notað í íslensku. Jón
Ólafsson Indíafari talar t.d. um að
sníða sér skó eftir sjálfs sín vexti en
nú sníða menn sér stakk eftir vexti.
Í fréttum ríkisútvarpsins var
sagt: við getum ekki skorist undan
ábyrgð í þeim efnum [skólamálum]
(1.4.2005). Hér er fremur óvenju-
lega en rétt að orði komist. Í nú-
tímamáli er jafnan talað um að
skorast undan e-u í merkingunni
‘hliðra sér hjá e-u, koma sér undan
e-u’ og er sú mynd kunn í fornu máli
og algeng í síðari alda máli og nú-
tímamáli. Afbrigðið skerast undan
e-u er algengt í fornu máli, t.d:
skerast undan liðsinni við e-n og
skorast undan allri liðveislu við e-n.
Umsjónarmaður hélt satt að segja
að þetta afbrigði væri ekki lengur
notað. En dæmið sýnir það sem al-
kunna er: ýmiss konar orðafar get-
ur varðveist ótrúlega vel í munn-
legri geymd. Þetta er eitt af því sem
gerir íslenska tungu fjölbreytilega
og margbrotna.
Orðatiltækið sitja við sinn keip
vísar til þess er menn halda fast við
afstöðu sína. Keipur merkir ‘ár-
arþollur’ og vísar líkingin til þess er
maður er fastheldinn við sinn róðr-
arstað á báti, vill ógjarnan breyta
til. Það er oft aukið með ao. fast en
síður með lo. fastur enda er merk-
ingarmunur á orðasamböndunum
sitja fast og sitja fastur. Efirfarandi
dæmi er því óvenjulegt: J.G. segir
að meðan Markús Örn útvarps-
stjóri sitji fastur við sinn keip standi
Félag fréttamanna fast við sam-
þykktir sínar
(Fréttabl. 12. 3.
2005).
Orðatiltækið
það er ljón á
veginum á ræt-
ur sínar að rekja
til Orðskviða
Salómons (Orðs-
kv 22, 13). Í nú-
tímamáli er af-
brigðið ljón í
veginum (það eru mörg ljón í veg-
inum) oft notað og gætir þar áhrifa
frá dönsku [i vejen]. Ýmis önnur
orðasambönd bera uppruna sinn
með sér, t.d. ganga út frá e-u:
ganga verður út frá að þeim [við-
ræðum] lykti með þeirri niðurstöðu
að ... (Mbl. 22.8.04); e-ð gengur út á
e-ð: Sú áætlun gengur í stuttu máli
út á að fækka hermönnum (Mbl.
22.8.04); áttar sig engan veginn á
því út á hvað varnarsamstarf Ís-
lands við Bandaríkin gengur (Mbl
22.8.04); úttala sig um e-ð: Þegar
banninu lýkur kem ég til með að út-
tala mig um þetta gegnum almenna
[svo] fréttatilkynningu (Fréttabl.
8.2.05); í gegnum tíðina: verið sök-
uð um að ráðskast mikið með NN í
gegnum tíðina (Mbl. 7.2.05); gera
mikið af (‘að’) e-u í gegnum tíðina
(4.7.04) og til margra ára: hann
sleit samstarfi við samstarfsmann
sinn til margra ára (Mbl. 7.2.05). —
Það ætti að vera vandalaust fyrir þá
sem vilja vanda málfar sitt að finna
íslensk orð og orðasambönd til að
tjá þá merkingu sem í ofan-
greindum orðasamböndum felst.
Hvíla, kvk., merkir ‘rúm’ en hvíld
getur m.a. merkt ‘það að hvílast;
svefninn langi’. Algengt er að menn
gangi til hvílu eða leggist í hvílu og
einnig er talað um að bera e-n til
hinstu hvíldar eða leggja e-n til
hinstu hvíldar. Það er hins vegar
ekki rökrétt að tala um að leggja
páfa til hinstu hvílu (Fréttabl.
9.4.2005) né heldur leggjast til
hinstu hvílu. Orðasambönd af þess-
um toga eru ekki tilgreind í orða-
bókum enda er það óþarfi, menn
nota þau fyrirhafnarlaust í sam-
ræmi við málkerfið og málkennd
sína.
Úr handraðanum
Fjölmörg orð og orðasambönd í
íslensku vísa til lífsbaráttunnar í
harðbýlu landi og gamalla verk-
hátta. Eitt þeirra er sögnin andæfa/
(andæfta) ((á) móti e-u). Í bréfum
Jóns Sigurðssonar má t.d. lesa:
Hvað vill hann nú með því að and-
æfta móti árgjaldinu? og ... heldur
gjöri hvað eg get til að andæfa móti
því. Sögnin andæfa vísar í beinni
merkingu til þess er róið er gegn
vindi eða straumi og þannig séð til
þess að bát hvorki reki né hreki. Í
Sturlungu segir t.d.: Þá féll á
stormur svo mikill, að þeir fengu
eigi betur en andæft, sbr. enn frem-
ur hið forna orðasamband sitja við
andóf. Óbein merking eða yfirfærð
‘mótmæla e-u, mæla gegn e-u’ er
kunn frá fyrri hluta 17. aldar: var
svo andæft Staðarbakka dómi.
Jón Ólafsson
Indíafari talar
t.d. um að
sníða sér skó
eftir sjálfs sín
vexti en nú
sníða menn sér
stakk eftir
vexti.
jonf@hi.is
ÍSLENSKT MÁL
Jón G. Friðjónsson 50. þáttur.
Í DAG eru þrjátíu ár liðin frá lok-
um Víetnamstríðsins með sigri fá-
tækrar bændaþjóðar á mesta her-
veldi sögunnar. Saga innrása í þetta
fagra og gróðursæla
land er alda og árþús-
unda gömul. Lengst af
voru það nágrannarnir
í norðri sem í hlut
áttu, en með tilkomu
nýlendustefnunnar
réðust Frakkar inn í
Víetnam um miðja
nítjándu öld. Frönsku
nýlenduherrarnir biðu
endanlegan ósigur
fyrir Víetnömum árið
1954 í frægri og lang-
vinnri orrustu við
Dien Bien Phu, en Ví-
etnamar höfðu lýst yf-
ir sjálfstæði sínu eftir
lok heimsstyrjald-
arinnar síðari 2. sept-
ember 1945. Banda-
ríkin veittu Frökkum
stuðning síðustu ár
þeirra í Indókína og
tóku síðan við hlut-
verki þeirra við að
freista þess að deila og
drottna yfir þjóðum
Víetnam, Laos og Kampútseu.
Víetnamstríð Bandaríkjanna hófst
í valdatíð Johns F. Kennedy í byrjun
sjöunda áratugarins, þegar 15 þús-
und manna herlið var sent í „sér-
tækt stríð“ en milljónir bandarískra
hermanna áttu eftir að streyma til
Víetnams. Á árunum 1967–’68 voru
ekki færri en 600.000 manns í herj-
um Bandaríkjanna. Sprengj-
umagnið, sem varpað var á Víetnam,
var meira en tvöfalt það sem féll í
gjörvallri heimsstyrjöldinni síðari.
Napalmi og eiturefnum var beitt,
öllu nema kjarnorkuvopnum.
Skæruliðar í skógum landsins voru
að sögn eins og fiskar í sjó og eina
leiðin til að vinna bug á þeim var að
þurrka upp sjóinn, það er að eyða
skógunum. Um 70 milljónum lítra af
eiturefninu Agent Orange var úðað
til aflaufgunar yfir stór landsvæði.
Það innihélt meðal annars díoxín,
eitt baneitraðasta efni sem um get-
ur. Fósturlát, vansköpuð börn, fjölg-
un krabbameina voru afleiðingarnar
sem Víetnamar eiga enn við að
stríða. Bandarískir hermenn sem
urðu sjálfir fyrir eitrinu hafa fengið
dæmdar bætur, en nýverið var bóta-
máli Víetnama fyrir
bandarískum rétti vísað
frá. Um 60 þúsund
bandarískra hermanna
féllu í Víetnamstríðinu
og um ein og hálf millj-
ón Víetnama, margar
milljónir særðra og ör-
kumla, þjóðarmorð.
Ekki er enn séð fyrir
endann á afleiðingum
þessa stríðs, hvorki í
Víetnam, Laos né
Kambódíu og heldur
ekki Bandaríkjunum.
Þjóðir Indókína stóðu
ekki einar í baráttu
sinni gegn heimsveld-
inu. Frá sósíalískum
ríkjum barst stuðn-
ingur og þegar fram í
sótti fór Víetnamhreyf-
ingin, samstaða með Ví-
etnam um allan heim,
ekki síst í Bandaríkj-
unum sjálfum, að skipta
æ meira máli.
Friðarviðræður í
París hófust árið 1968 í kjölfar Tet-
sóknarinnar en þá lét FNL, þjóð-
frelsisfylkingin í Suður-Víetnam, til
sín taka um gjörvallt landið gegn
meira en hálfrar milljóna her
Bandaríkjanna. Í fyrstu var deilt um
hvernig samningaborðið ætti að
vera í laginu en síðar færðist meiri
alvara í viðræðurnar, ekki síst eftir
Páskasókn þjóðfrelsisfylkingarinnar
og herja frá Hanoi-stjórninni vorið
1972 sem sýndi og sannaði að
Bandaríkjaher var hvergi óhultur í
landinu. Í október það ár settu
samningamennirnir Le Duc Tho og
Henry Kissinger upphafsstafi sína
undir samningsuppkast sem þá átti
aðeins eftir að leggja fyrir rík-
isstjórnir landanna og undirrita síð-
an formlega. Í stað þess að fá undir-
skrift Nixons ráðlagði Kissinger
honum að fyrirskipa enn einar loft-
árásir á Víetnam í því skyni að ná
fram breytingum á samnings-
uppkastinu sem styrkt gæti stöðu
leppstjórnarinnar í Saigon. Loft-
árásir á Hanoi, fleiri borgir og þétt-
býlissvæði stóðu yfir jólin 1972.
Risasprengjuflugvélunum B-52 var
beitt til að teppaleggja byggðir
fólks, eins og það var orðað.
Jólaloftárásirnar vöktu hrylling
og viðbjóð um heim allan og kölluðu
fram víðtæk mótmæli. Hér á landi
var fjölmennur mótmælafundur í
Háskólabíói þar sem tveir ráðherrar
fluttu ávörp og forystumenn úr öll-
um flokkum nema Sjálfstæðisflokki
stigu fram. Þessi breiða andstaða,
ekki síst í NATO-löndunum, hafði
sitt að segja. Bandaríkin höfðu ekki
staðið ein í Víetnamstríðinu. Liðs-
sveitir úr öðrum hernaðarbanda-
lagsríkjum tóku þátt, pólitískur
stuðningur var fyrir hendi og fjöl-
miðlar, ekki síst þeir stærstu og
voldugustu, einsog Morgunblaðið,
studdu stríðsrekstur Bandaríkjanna.
En nú var tekið að fjara undan þess-
um stuðningi. Jólaloftárásirnar
breyttu engu um útkomuna í samn-
ingaviðræðum. Víetnamar urðu ekki
brotnir á bak aftur.
Hinn 27. janúar 1973 var Par-
ísarsamkomulagið um frið und-
irritað. Bandaríkin hertu mjög á
vopnvæðingu Saigon-stjórnarinnar
undir lokin en allt kom fyrir ekki.
Veldi hennar féll eins og spilaborg
og hinn 30. apríl 1975 flúðu síðustu
Bandaríkjamennirnir og nánustu
samstarfsmenn þeirra frá Sagion
með þyrlum sem fluttu þá á haf út.
Víetnamstríðinu var lokið með sigri
Davíðs á Golíat. Þjóðfrelsisbarátta
Víetnama og sigur þeirra varð
mörgum öðrum þjóðum fordæmi og
styrkur. Sigur fátækrar bændaþjóð-
ar á mesta herveldi sögunnar vekur
enn vonir hjá þjóðum heims, ekki
síst nú þegar sama heimsveldi fer
með eldibrandi vítt og breitt um
lönd og vill öllum málum ráða í þágu
sinna hagsmuna.
Sigur í Víetnam
Sveinn Rúnar Hauksson fjallar
um stríðið í Víetnam
Sveinn Rúnar Hauksson
’Þjóðfrelsisbar-átta Víetnama
og sigur þeirra
varð mörgum
öðrum þjóðum
fordæmi og
styrkur.‘
Höfundur var formaður
Víetnamnefndarinnar á Íslandi.
jafnréttismálum. Það hefur sýnt
sig að það skiptir máli þegar litið
er tillaunajafnréttis að kona sé við
stjórnvölinn hjá einum stærsta
vinnuveitanda landsins.
Það hefur ekki alltaf verið létt
verk að ná fram þeirri gerbreyt-
ingu sem orðið hefur í
borginni á þessum
rúma áratug. Það hef-
ur þurft að takast á
við sterk öfl gamla
tímans og frá árinu
1994 hafa margir liðs-
menn úr öllum þeim
flokkum sem standa
að Reykjavíkurlist-
anum lagt hönd á
plóg. Fjöldi fólks hef-
ur setið í nefndum og
komið að stefnumörk-
un borgarinnar í
veigamiklum málum.
Forysta borgarstjór-
ans Ingibjargar Sól-
rúnar Gísladóttur í því
verkefni skipti þó
sköpum. Hún lagði sig
alltaf fram um að leyfa
öllum blómunum að
blómstra í samstarfinu
og laða fram það besta
í hverjum einstaklingi.
Jafnframt stóð hún vörðinn um
grundvallaratriðin í samstarfinu;
jafnrétti, jafnræði og réttlæti. Það
tel ég góðan kost hjá leiðtoga.
Við Samfylkingarfólk erum að
velja okkur formann þessa dagana
og mun niðurstaðan liggja fyrir á
landsfundi í maí. Ég skora á allt
Samfylkingarfólk að velja Ingi-
björgu Sólrúnu. Hún hefur
reynslu af því að marka jákvæð
spor í líf borgarbúa og það er
nokkuð sem allir landsmenn eiga
að fá að njóta. Ekki veitir af.
Steinunn Valdís Óskarsdóttir
fjallar um formannskjör
Samfylkingarinnar
Höfundur er borgarstjóri.
Í borgarstjórnarkosningunum
1994 varð draumur félagshyggju-
fólks að veruleika með glæsi-
legum sigri Reykja-
víkurlistans. Þetta
örlagaríka vor höfn-
uðu borgarbúar
Reykjavíkuríhaldinu
eftir áratuga setu
þess á valdastóli. Sig-
urinn var endurtek-
inn 1998 og 2002. Í
Reykjavíkurlistanum
sameinuðust jafn-
aðar-, kvenfrelsis- og
félagshyggjuöflin í
borginni undir for-
ustu Ingibjargar Sól-
rúnar Gísladóttur.
Á þeim rúma ára-
tug sem liðinn er
hefur velferð fjöl-
skyldnanna í borg-
inni verið í forgangi.
Með það að leið-
arljósi að almanna-
valdið eigi að þjóna
almenningi hefur
orðið gjörbylting á
lífsgæðum borgarbúa. Þjónusta
grunnskólanna hefur verið aukin
og efld, leikskólarnir standa opnir
börnum strax á öðru ári, aðstaða
til íþróttaiðkunar stórbætt, fé-
lagsleg aðstoð aukin og almenn-
ingi hefur í sívaxandi mæli verið
veitt hlutdeild í þeirri auðlegð
sem í menningunni felst. Reykja-
víkurborg er ekki lengur krún-
udjásn valdakerfis Sjálfstæð-
isflokksins heldur er henni
stjórnað með lífsgæði borgarbúa í
öndvegi. Þá er ógetið þess leið-
togahlutverks sem Reykjavík-
urborg hefur tekið sér á herðar í
Að marka spor
Steinunn Valdís
Óskarsdóttir
’Ég skora á allt Samfylking-
arfólk að velja
Ingibjörgu
Sólrúnu.‘
BRÉF TIL BLAÐSINS
Morgunblaðið Kringlunni 1 103 Reykjavík  Bréf til blaðsins | mbl.is
MARGIR líta á það sem sjálfsagðan
hlut að Síminn beri símtöl um allt
landið og til annarra landa á viðráð-
anlegu verði um alla fyrirsjáanlega
framtíð, hvað sem fjárhagslegum af-
rakstri líður. Ástæðurnar liggja í
stöðu Íslands og sögu Landssímans,
því verður ekki breytt. Til þess að
Síminn geti axlað þá ábyrgð verður
afkomugrundvöllur fyrirtækisins að
vera sérlega sterkur.
Fjarskipti eru stóriðnaður og
frekari vöxtur er fyrirsjáanlegur.
Ísland er dreifbýlt og innbyrðis háð
fjarskiptum. Vegna þess hve þjóðin
er lítil og náttúruauðlindir eru fáar,
eru samskipti við önnur lönd tíð og
mikilvæg. Íslendingar hafa fylgst
með og verið fljótir að tileinka sér
þekkingu erlendis frá. Síminn hefur
borið stóran hluta af fjarskiptum á
milli Íslands og annarra landa. Fyr-
irtækið býr yfir góðri kunnáttu og
er vel í stakk búið að fást við fjar-
skipti.
Símamál hafa verið að breytast
síðustu ár og misseri vegna tækni-
framfara. Óvíst er hvort hefðbundin
símtöl geti áfram verið góð tekju-
lind. Því er ein helsta forsenda far-
sællar framtíðar símafyrirtækisins
hversu snögglega fyrirtækið getur
brugðist við breytingum í tækni og
notkunarmynstri. Ísland hefur lítinn
markað og landið liggur langa vegu
frá öðrum löndum, en í heimi raf-
rænna samskipta skipta fjarlægðir
litlu.
Það er lán að Síminn fær nýja eig-
endur um þær mundir sem stórar
markaðsbreytingar eru fyrirsjáan-
legar. Fyrirtækið mun því verða
betur í stakk búið að endurskoða
tekjustofna sína og líta á önnur
verkefnasvið. Verkefnin verða – auk
hefðbundinnar símaþjónustu – önn-
ur fjarskiptaþjónusta og fjar-
skiptatækni svo sem í gegn um ver-
aldarvefinn.
Sókn Símans í aðrar rafeinda- og
fjarskiptagreinar og út fyrir land-
steinana mun leiða til nýrra atvinnu-
tækifæra á Íslandi, mun auka lands-
tekjur og efla hérlenda þekkingu.
Fyrirtækið þarf að vera í stakk búið
að líta á tækninýjungar og markaðs-
breytingar sem herðandi tækifæri
fremur en óvelkomnar ógnanir.
Síminn þarf að verða upplýstur og
sveigjanlegur.
JÓN EGGERT
GUÐMUNDSSON
er virkur í Almenningi, félagi
almennra kaupenda á Símanum,
og vinnur hjá Reiknistofu bankanna.
Síminn á að vera upp-
lýstur og sveigjanlegur
Frá Jóni Eggerti Guðmundssyni: