Morgunblaðið - 07.01.2007, Síða 26

fornminjar
26 SUNNUDAGUR 7. JANÚAR 2007 MORGUNBLAÐIÐ
Úr fjárhúsi Lík-
neskan af Mar-
íu mey sem
falin var í
vegg fjár-
húss en talin
er hafa verið
í kirkjunni
Skriðu-
klaustri á
klausturtím-
anum.
Kaleikurinn og patín
Þ
að var líklega held-
ur þungbúið loft
þegar presturinn
á Valþjófsstað bjó
sig af stað til að
veita aldraðri
konu síðasta
sakramentið,
enda komið undir haust. Hann setti í
flýti niður í hnakktösku sína kaleik-
inn og patínu og sté svo á bak. Á leið-
inni fram Fljótsdalinn hugsaði hann
um ávinninginn sem kirkjan myndi
hugsanlega hafa af arfi eftir hina
deyjandi konu. Hún var með þeim
efnaðri á þessum slóðum. Meðan
hann var að hugsa um þetta hrasaði
hesturinn og hnakktaskan þeyttist af
eins og hendi væri veifað. Prestur tók
harkalega í tauminn svo hesturinn
stansaði, fór af baki og tók að huga að
töskunni. Hana fann hann fljótlega,
en hún hafði opnast og úr henni hafði
hrokkið það sem mestu skipti í þessu
ferðalagi: kaleikurinn og patínan.
Hann svipaðist um en fann lengi
vel ekki gripina. En svo var eins og
hönd Guðs hefði tekið við stjórninni, á
steini upp við klettarið stóð kaleik-
urinn fullur með víni og obláta á pat-
ínunni við hliðina. Presturinn féll á
kné og þakkaði almættinu og
strengdi þess heit að vinna að því að á
þessari jörð yrði reist klaustur.
Klaustur Maríu meyjar
Skriðuklaustri bárust fyrst gjafir
1493 og er það ár því oft nefnt stofnár
þess. Það var stofnað síðast klaustra
á Íslandi og hið eina sem helgað var
Maríu mey, en átrúnaður á hana var
mjög í tísku um þetta leyti. Það var
auk þess helgað Guði almáttugum og
hinu helga blóði Jesú Krists.
Þar var með vissu starfandi svo-
kallaður ytri skóli, þ.e. skóli fyrir þá
sem lifðu í hinum veraldlega heimi,
utan við þann andlega sem var af-
markaður með veggjum klaustranna.
Sagt er að þjóðsagan um kaleikinn og
patínuna hafi orðið þess valdandi að
klaustrið reis – og svo hitt að efnuð
hefðarkona gaf jörðina Skriðu undir
klausturhald.
Undanfarið hefur farið fram upp-
gröftur á þessu forna klaustri og þar
hefur komið ýmislegt í ljós sem vekur
upp skáldlegar sýnir.
Konan sem grafin var í kórnum!
Setjum okkur fyrir sjónir síðasta
príorinn af fjórum sem þar störf-
uðu, ganga hugsandi um klaust-
urgarðinn og velta fyrir sér hvort
hann ætti að leyfa það að kona væri
grafin í kór kirkjunnar. Slíkt var fá-
heyrt en boðið var gott verð fyrir.
Það kæmi sér vel, marga munna var
að seðja, margir fátæklingar og um-
renningar höfðu leitað á náðir klaust-
ursins upp á síðkastið. Hann horfði á
kórbræðurna fimm, reglubræður
sína í Ágústínusarreglunni, hvar þeir
gengu á milli hinna sjúku og reyndu
að veita líkn. Hver hefði trúað því að
sárasóttin myndi verða slík plága
sem hún var nú orðin. Að minnsta
kosti fimm sjúklingar voru þegar
látnir úr sóttinni, allt konur. Refsing
Guðs, hugsaði príorinn og flýtti sér
inn í klausturkirkjuna til að biðjast
fyrir. Hann vonaði að Guð myndi líta
til sín í náð og hjálpa sér að taka
ákvörðun í þessu erfiða máli. Nógu
erfitt hafði verið að svara þegar sótt
var eftir legstað í kirkjunni fyrir 6
mánaða fóstur ríkra hjóna. Þá hafði
hann veitt samþykki og það hafði
komið klaustrinu vel. Hann krossaði
sig fyrir framan líkneskið af heilagri
Maríu, verndardýrlingi klaustursins
og beið þess að ákvörðunin kæmi til
sín.
Það var margt sem steðjaði að um
þessar mundir. Stöðugt bárust fregn-
ir af ótrúlegum atburðum í Evrópu.
Þar hafði Marteinn nokkur Lúther
snúið fjölda manns til mótmæl-
endatrúar, dýrlingum hafði verið
kastað út úr kirkjunum og konungar
lagt hald á kirkjujarðir. Hann
velti fyrir sér hvort rétt væri
að Danakonungur hefði þegar
ákveðið að Íslendingar köst-
uðu kaþólskri trú og tækju
upp þann sið sem Marteinn
Lúther boðaði.
Allt í einu laust því niður í
huga hans að rétt væri að
heita á Maríu mey til verndar
því klaustri sem eitt var helgað
henni á Íslandi – Skriðu-
klaustri, sem aðeins hafði
starfað í tæp 50 ár.
„Ég leyfi að grafa þessa
ungu konu í kórnum Maríu til
dýrðar,“ tautaði hann og gekk
hröðum skrefum í dökkum
kuflinum út úr kirkjunni. Sólin
skein á klausturbyggingarnar,
heilir 1200 fermetrar voru
lagðir undir þær. Nokkrir
sjúklingana voru í kringum
brunninn í miðju garðsins.
Hvernig myndi fara fyrir
þessum sjúklingum og öðrum
sem þarna hírðust í bygg-
ingum utan klaustursins og biðu
þess að læknast af meinum sínum
og kaunum ef konungur léti til skarar
skríða. Hver myndi halda utan um þá
sjúku og fátæku þegar kaþólska
kirkjan væri ekki lengur. Það fór
hrollur um hann og hann flýtti sér inn
til að fá sér heitan drykk, laukseyði,
ekki veitti af svo hann smitaðist ekki
af öllum þeim sjúku sem hann var
stöðugt að sinna í kröm þeirra. Hann
setti leirkrúsina niður á matborðið
styrkum höndum, gerði krossmark
fyrir sér og gekk svo niður tröpp-
urnar, niður í kjallarann undir klaust-
urbyggingunni til þess að sækja
þurrkaðar jurtir sem ekki var óhætt
að geyma nema í rökkrinu þar svo
þær misstu ekki lækningamátt sinn.
Jurtirnar geymdi hann í kistu,
skreyttri frönskum stálliljum og lyk-
ilinn hafði hann við belti sér. Sára-
sóttin var ill viðureignar en samt ætl-
aði hann enn að freista þess að
brugga seyði til að ráða niðurlögum
hennar, á endanum hlyti eitthvað að
finnast sem ræki hana burt úr
mannslíkamanum, jafnvel þótt það
yrði ekki í hans tíð. Og hver veit
nema það fyndist lyf sem gæti ráðið
við ígerðir, blóðeitrun og berkla.
Hann óskaði sér að hann hefði eitt-
hvað af þeim erlendu jurtum sem
hann hafði kynnst ytra en ekki hafði
tekist að koma á legg á því kalda Ís-
landi. Kuldinn var sannur bölvaldur
þessarar þjóðar – þar næst trúleysið
sem tekið var að búa um sig í kjölfar
frétta um trúskiptin í Þýskalandi og
víðar. Hvað var sá Guð að hugsa sem
lét slíkt viðgangast og hvernig myndi
þetta enda?
Skriðuklaustur
– yngsta klaustrið
Það er skemmst frá því að segja að
þetta endaði eins illa og príorinn gat
helst hugsað sér. Konungur kom á
trúskiptum á Íslandi með valdi og
klaustrin voru ýmist eyðilögð eða yf-
irgefin. Í úttekt frá 1598 er þess getið
að klausturhúsin séu fallin.
„Skriðuklaustur var lítið klaustur,
höfuðkirkja sveitarinnar var á Val-
þjófsstað, en klaustrinu bárust marg-
Lykillinn Þessi gerðarlegi kistulykill fannst í rústunum við upp-
gröftinn á Skriðuklaustri á Kirkjutúninu.
Líkneski Brot af leirlíkneski með bók í
hendi fannst á Skriðuklaustri 2005.
Klaustrið Grunnform Skriðuklausturs
Liljulauf
Svona járn-
lauf voru
notuð til
skreytinga á
m.a. kistlum,
hurðum og
fleiru.
Morgunblaðið/Sverrir
Vísbendingar „Á Skriðuklaustri bjuggu og störfuðu munk-
ar af Ágústínusarreglu í sextíu ár. Snögg siðaskiptin
bundu enda á bænir þeirra. Rústir híbýla þeirra eru
þó vel varðveittar, og geyma sterkar vísbendingar
um bókagerð,“ segir Steinunn Kristjánsdóttir.
Þjóðminjasafn Íslands/Ívar Brynjólfsson.
Dulúð hvílir yfir hinum forna klausturlifnaði á Íslandi. Uppgröfturinn á
Skriðuklaustri hefur þó veitt ýmsar upplýsingar. Guðrún Guðlaugsdóttir
setti sér fyrir sjónir lífið sem þar var einu sinni lifað og ræddi við Steinunni
Kristjánsdóttur fornleifafræðing um rústirnar og um beinagrindur og sára-
sótt, kistur og dýrmætar bækur, svo fátt eitt sé talið.