Náttúrufræðingurinn

Årgang

Náttúrufræðingurinn - 1995, Side 43

Náttúrufræðingurinn - 1995, Side 43
Sandmaðkur í FjÖRUMÓ OG SURRI GJÓSKU LEIFUR A. SIMONARSON OG PÁLL ÍMSLAND Tengsl milli ólíkra þátta í ríki náttúr- unnar eru stundum nieiri en virðist í fljótu bragði. Hvaða áhrif skyldu breyt- ingar á stœrð Vatnajökuls hafa á lífs- skilyrði sandmaðks í Hornafirði og á hvern hátt tengist sandmaðkurinn gos- inu mikla í Öræfajökli 1362? andmaðkur er talinn til liðorma, nánar tiltekið burstaorma, og var honum upphaflega lýst og gefið tegundarheitið af Carl von Linné árið 1758. Hann nefndi orminn Lumbricus marinus og virðist því hafa talið hann með ánamöðkum. A það voru ekki allir sállir og svo fór að Daninn A.S. Örsted skipaði hon- um í aðra ættkvísl og lagði jafnframt lil ætt- kvíslarheitið Arenicola árið 1843 og hefur það verið notað síðan. Latneskt nafn orms- ins er því Arenicola marina og er dregið af því að dýrið „býr í sjávarsandi“, en á Leifur A. Símonarson (f. 1941) lauk magistersprófi í jarðfræði frá Kaupmannahafnarháskóla 1971 og licentiat-prófi frá sama skóla 1978. Hann er prófessor í steingervingafræði við Háskóla Islands og hefur einkum fengist við rannsóknir á tertíerflóru Islands og sælindýrafánum frá efri hlutra tertíers, ísöld og núti'ma á íslandi og Grænlandi. Leifur hefur um árabil setið í ritnefnd Náltúrufræðingsins. Páll Imsland (f. 1943) lauk B.S.-prófi íjarðfræði frá Háskóla Islands 1973 og doktorsprófi frá sama skóla 1985. Páll hefur m.a. unnið að rannsóknum ájarðfræði Jan Mayen. Hann er sérfræðingur við Raunvísinda- stofnun Háskólans og vinnur einkum að rannsóknum á náttúruvá. Páll er fyrrverandi ritstjóri Náttúru- fræðingsins. íslensku hefur hann ýmist verið nefndur sandmaðkur, fjörumaðkur, leirumaðkur, beitumaðkur eða einlaldlega maðkur. Á seinni árum hefur nafnið sandmaðkur mest verið notað. ■ ÚTLIT OG EINKENNI Sandmaðkur er allstór ormur, verður allt að 22 cm langur hér við land þegar hann er fullvaxinn (Bjarni Sæmundsson 1918), og gildur er hann sem þumalfingur (1. mynd). Aftasti þriðjungurinn er mjórri en framhlut- inn og myndar afturbolinn, sem stundum er nefndur hali (Lúðvík Kristjánsson 1985, Agnar Ingólfsson 1990). Við átak slitnar hann olt af dýrinu, t.d. ef fugl í ætisleil nær taki á orminum og reynir að draga hann úr sandinum. Sandmaðkurinn virðist jafna sig fljótt á slíkri skerðingu og getur vaxið nýr afturbolur í stað þess gamla. Ekki markar lyrir höfði á framenda dýrsins og augu eru engin og heldur ekki fálmarar. Fremst er munnur, en engar tennur né bitkrókar eru í honum, hins vegar getur dýrið gúlpað úl úr sér kokinu. Burstar úr kítínhárum eru á litlum fóttotum á framanverðu dýrinu en ekki á aflurbolnum. Raunar eru burstarnir tvenns konar, því að hárlaga burstar eru á baki dýrsins en krókar eða krókburstar neðarlega á hliðunum og kviðnunt. Rauð- leitir tálknskúfar eru ofarlega á báðum hliðum um miðjan líkamann. Þarmop er á aftasta alturbolslið. Maðkurinn er mórauð- ur eða grænsvartur á lit, en afturbolurinn Náttúrufræðingurinn 65 (3-4), bls. 153-163, 1996. 153
Side 1
Side 2
Side 3
Side 4
Side 5
Side 6
Side 7
Side 8
Side 9
Side 10
Side 11
Side 12
Side 13
Side 14
Side 15
Side 16
Side 17
Side 18
Side 19
Side 20
Side 21
Side 22
Side 23
Side 24
Side 25
Side 26
Side 27
Side 28
Side 29
Side 30
Side 31
Side 32
Side 33
Side 34
Side 35
Side 36
Side 37
Side 38
Side 39
Side 40
Side 41
Side 42
Side 43
Side 44
Side 45
Side 46
Side 47
Side 48
Side 49
Side 50
Side 51
Side 52
Side 53
Side 54
Side 55
Side 56
Side 57
Side 58
Side 59
Side 60
Side 61
Side 62
Side 63
Side 64
Side 65
Side 66
Side 67
Side 68
Side 69
Side 70
Side 71
Side 72
Side 73
Side 74
Side 75
Side 76
Side 77
Side 78
Side 79
Side 80
Side 81
Side 82
Side 83
Side 84
Side 85
Side 86
Side 87
Side 88
Side 89
Side 90
Side 91
Side 92
Side 93
Side 94
Side 95
Side 96
Side 97
Side 98
Side 99
Side 100
Side 101
Side 102
Side 103
Side 104
Side 105
Side 106
Side 107
Side 108
Side 109
Side 110
Side 111
Side 112
Side 113
Side 114
Side 115
Side 116
Side 117
Side 118

x

Náttúrufræðingurinn

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Náttúrufræðingurinn
https://timarit.is/publication/337

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.