Náttúrufræðingurinn - 1995, Blaðsíða 78

8. mynd. Apalvikur úr yfirborði flóðsins. Sem nœst
eðlileg stœrð. - Accretionary lava balls on the sur-
face of the flow. Approx. natural size. Mynd/photo
Jón Jónsson.
því þetta gos meiri háttar „hraunspýju eptir
sig látið“, eins og séra Jón Steingrímsson
(1788) telur, hlýtur hún að hafa fallið þar
fram og svo niður dal Skaftár og er því að
mestu hulin yngsta hrauninu. Hvort heldur
er í handsýni eða undir smásjá verður þetta
hraun ekki greint frá Skaftáreldahraun-
unum, hvorki því síðasta né þeim frá fyrri
gosum í Eldborgaröðum. Þetta torveldar
aðgreiningu einstakra hrauna á svæðinu
austan Skaftár. Talning steinda í einni
þunnsneið gaf eftirfarandi: Plagíóklas
46,3%, pýroxen 45,2%, ólivín 0,3%,
málmur 8,1%. Dílar: plagíóklas 2,6%, pýr-
oxen 1,2%. Hópdílar eru ekki óalgengir.
■ aurflóð og apall
Suðvestur af margnefndum syðsta gíghól
eru nokkuð áberandi slétt svæði inni á
milli kargahrauns úr Skaftáreldum
og mynda hólma í því (3. mynd).
Fremst í einum þeirra er náma þar
sem tekinn var ofaníburður í
línuveginn. Þar má sjá að þetta er
margra metra þykkt lag, en
undirlag þess sést ekki. Efnið er
svört gosmöl með grófleik mest
um 2-4 cm í þvermál ásamt fínna
efni allt niður í öskugrófleik. Það
sem einkennir þetta efni allt er að
kornin, hvort heldur smá eða stór,
eru hnöttótt. Sama gildir um efsta
hluta þessa lags en hann er
samanbakaður í þétta steypu (7.
mynd), lag sem er 40-60 cm, eða
allt að 1 m þykkt, og sem brotnar í
lóðrétta stuðla. Þetta síðasta þykir
sönnun þess að hár hiti hafi verið í
efninu þegar það staðnæmdist.
Allt þykir þetta sýna að þarna sé
um að ræða aurflóð (pyroclastic
flow) eða öllu heldur grjót- og
öskuflóð (rock and ash flow) sem
að miklu leyti samanstendur af því
sem á ensku er nefnt accretionary
lava balls en ég hel’ valið að nefna
apal' eða apalvikur, en apall er
hnöttur eða kúla og apalgrýti var í
minni sveit kallað grjót sem sorfið var og
meira eða minna hnöttótt orðið í
árfarvegum. Hvernig slíkt verður til í
hraunbrún sem veltur fram mátti t.d. sjá í
brún hraunsins úr Vikraborgum í Öskju
' I sambandi við notkun orðsins lapilli, sem raunar
þýðir lítill steinn („diminutif‘ af lapis = steinn), er að
athuga að samkvæmt Glossary of Geology (útg. Am.
Geol. Inst. 1980) er það að því er virðist eingöngu
haft um loftborið efni. Eins og lesandi þessarar
greinar sér stangast sú skilgreining á við það sem hér
er fjallað um og lendir maður því í nokkrum vanda
við þýðingu.
Ég hef kosið að nota hið gamla góða orð apall, en
það er dregið af apel, apaldur = epli. I sænsku er orðið
apel haft um villiepli enn í dag. Apalgrýti er kúlu-
lagaðir steinar í öllum stærðum og venjulegastir í far-
vegum straumvatna eða við sjávarströnd.
Hér er talið að hraunið liafi fengið þetta útlit vegna
snertingar kvikunnar við grunnvatn í gosrásinni. Það
skal undirstrikað að það sem hér er nefnt apalvikur er
ekki loftborið efni og verður því ekki þýtt sem lapilli
ef farið er eftir hinu mikla riti Glosssary of Geology.
186