Náttúrufræðingurinn - 1995, Síða 52

gjósku, en hún á rætur sínar að rekja til 5-
10 cm þykks gjóskulags sem er allt niður á
25 cm dýpi í mónum (6. mynd). Fyrir um
það bil 40 árum var gjóskulagið á um 65
cm dýpi í mónum á þessum slóðum (Jón
Jónsson 1957), en nú er mórinn sums staðar
rofinn alveg ofan af gjóskulaginu.
Það er því ekki nóg með að sandmaðkur í
Hornafirði sé farinn að grafa sig niður í mó,
hann er líka farinn að éta gjósku. Ekkert
skal fullyrt um hvort það sé maðkinum
hollt, en svo virðist sem sandmaðkurinn
hafi grafið sig í gegnum gjóskulagið og
niður í móinn undir gjóskunni. Ekki er
vitað hvaða áhrif gjóskan hefur á melt-
ingarfæri dýranna. Gjóskukornin eru úr
gleri, hornótt og broddótt og með hvassar
eggjar (7. mynd) og má því ætla að þau
rispi slímhúðina í meltingarfærum orm-
anna. Gjóskukornin eru miklu hvassbrýnd-
ari en venjuleg setkorn og gjóska getur því
tæplega talist neinn heilsukostur, og
áreiðanlega hefur hún ekki mýkjandi áhrif
á það sem gengur niður af dýrunum. Hins
vegar er ekki annað að sjá af stærð hrauk-
anna en gjóska gangi niður af möðkunum
aftur og aftur og þeir séu hinir sprækustu.
Gjóskan er úr gosinu í Öræfajökli árið
1362, en það var eitt mesta eldgos sem hér
hefur orðið á sögulegum tíma og olli miklu
tjóni. Heil byggð lagðist í auðn og fólk og
skepnur týndu lífi. Það verður hins vegar
varla rakið til beinna áhrifa þessa mikla
eldgoss að sandmaðkar í Hornafirði tóku
upp á því að grafa sig niður í fjörumó og
innbyrða súra gjósku, en ekki er okkur
kunnugt um að þeir hafi tekið upp á því
annars staðar hér við land.
■ ÖRÆFAJÖKULL OG
GJÓSKULAGIÐ FRÁ 1362
Öræfajökull er stærsta eldtjall landsins, um
það bil 300 km\ og er Etna eina evrópska
eldfjallið sem er stærra. Beerenberg á Jan
Mayen, sem er nyrsta eldfjall í heimi, er þó
hærra en Öræfajökull. Öræfajökull liggur
utan við virkustu eldgosa- og jarðskjálfta-
belti landsins og núverandi eldvirkni þar
tengist ekki beint landreki og nýmyndun
úthafsskorpu. Fjallið hvílir mislægt á 4-5
milljón ára gamalli jarðskorpu frá tertíer,
en hún hefur myndast við eldvirkni í rek-
beltum landsins fyrir ísöld. I henni er marg-
breytilegt gosberg með slæðingi af inn-
skotsbergi og er bergið töluvert ummyndað
á köflum og því líklegt að þarna hafi verið
megineldstöðvar á tertíer (Prestvik 1976,
1979, 1980). Lítið er eftir af þessum fornu
eldstöðvum, en svo virðist sem liðið hafi
3-4 milljónir ára án eldvirkni á svæðinu. Á
þeim tíma gekk ísöld í garð og jöklar urðu
afkastamiklir við að sverfa og rjúfa landið.
Fyrir um það bil einni milljón ára hófst
núverandi eldvirkni á svæðinu (Prestvik
1980). Nýja eldvirknin er að mörgu leyti
ólík þeirri fyrri, en hún hefur lagt okkur til
stærsta og eitt hættulegasta eldl jall lands-
ins, ísiþakta eldkeilu 2119 m háa þar sem
upp kemur kvika sem er í eðli sínu sprengi-
virk og kemur auk þess upp í sprengihvetj-
andi umhverfi jökulíss.
Bergkvika Öræfajökuls er að sumu leyti
ólík kviku annarra íslenskra eldstöðva og
tilheyrir hvorki þóleiítísku bergröðinni,
sem einkennir rekbeltin, né alkalískum
bergröðum reklausu beltanna. Hins vegar
ber nokkuð á einkennum kalk-alkalískra
bergraða sem fyrst og fremst einkenna eld-
stöðvar á eyjabogum og meginlandsjöðrum
víða um heim (Prestvik 1980). Ekki er óal-
gengt að súrar og basískar bergkvikur
blandist í kvikukerfi Öræfajökuls, en við
slíka blöndun myndast oft sjaldgæf og
óvenjuleg bergafbrigði.
GOSIÐ 1362
Vitað er um tvö eldgos í Öræfajökli sfðan
land byggðist og var það fyrra árið 1362 en
hið síðara 1727. Gosið 1362 var eitt hið
mesta sem orðið hefur hér á landi á sögu-
legum tíma og olli mjög miklu tjóni. Það
virðist hafa verið mikið sprengigos, senni-
lega úr efsta hluta fjallsins, og byrjað með
háum og miklum gosmekki, hlöðnum gös-
um og gjósku (Sigurður Þórarinsson 1958).
Gosinu fylgdu gífurleg jökulhlaup með
jakaburði og vikurruðningi, sem flæddi
niður eftir giljutn og skörðum í suður- og
160