Náttúrufræðingurinn - 1993, Blaðsíða 45

gjóskulag úr kolsvartri basaltösku
skilur eininguna frá næstu lögum fyrir
ofan. Öskulagið hefur fallið í sjó því
að í því hafa fundist nokkrar tegundir
sjávarsteingervinga. Guðmundur G.
Bárðarson (1925) gaf öskulaginu
númerið 9. Sums staðar hefur það rofíst
burtu áður en næsta setlag fyrir ofan
myndaðist.
Ólagskiptur eðjusteinn með stökum
fallsteinum og allmörgum samlokum
tekur við ofan við öskulagið, en mörkin
við lag 8 eru ógreinileg þar sem þau
markast ekki af staðbundnum rof-
flötum. Þessi ásýnd ber þess öll merki
að hafa sest til í fremur kyrru, gruggugu
vatni. ísjakar hafa sennilega borið
eitthvað af stærri kornunum með sér.
Þau hafa botnfallið þegar ísinn bráðn-
aði. Grófkorna linsa rétt norðaustan
við Svarthamar er til marks um
staðbundið roftímabil (sjá 5. mynd). A
því geta verið margar skýringar, til
dæmis óveður eða breytingar á ár-
ósunum.
Snögg breyting verður á gerð setlag-
anna ofan við eðjusteininn, sem Guð-
mundur G. Bárðarson nefndi „Macoma
mudstone“ eða halllokueðjuna. Við
tekur vel aðgreind völubergsásýnd með
sandbornum grunni og skeljamylsnu.
Neðri mörkin eru víðast skörp og bera
vott um roftímabil en völubergið er
ekki mjög útbreitt. Það verður smám
saman fíngerðara upp á við og er
ógerningur að tilgreina nákvæmlega
hvar næsta skeljalag, nr. 12, tekur við.
Ásýndarbreytingin frá eðju yfir í möl
ber vott um vaxandi strauma og öldurót
en það endurspeglar aftur afflæði
sjávar.
Fagurbrúnn og jafnkorna sandsteinn
með laglegum skálagaknippum liggur
i Breiðuvíkurbökkum allt frá Tóugjá
norður fyrir Höfðaskarð og myndar
efstu einingu Svarthamarssyrpunnar.
Ásýnd sandsteinsins ber með sér að
hann hefur myndast á grunnsævi rétt
við eða ofan við öldurótsdýpi framan
við strönd sem vissi í austur-vestur.
Þetta má marka af uppröðun skálaga
og steingervinga í sandsteininum.
Mikið er um steingervinga í laginu,
sem Guðmundur G. Bárðarson nefndi
nr. 12. Varðveisla setsins bendir til
þess að sjávarstaða hafí farið hægt
hækkandi meðan á mynduninni stóð.
Alveg undir lokin fer þó að bera á
óróleika í umhverfínu, því að efst eru
merki um vaxandi rof.
Sögu Svarthamarssyrpunnar lýkur
við skarpan rofflöt og mislægi þar sem
lögin undir eru stýfð af. Rákir og grópir
við rofflötinn benda til jökulsvörfunar
og sums staðar liggur jökulberg ofan
við mislægisflötinn.
GÖTUNGAFÁNA
Götungar eru smágerðir einfrum-
ungar sem fínnast hvarvetna í heims-
höfunum. Hver tegund er með sínu
móti og á sér kjördýpi, -sjávarhita og
-seltustig. Þessir umhverfísþættir ráða
miklu um útbreiðslu tegundanna.
Lovísa Ásbjörnsdóttir hefur nýlega
fjallað um götunga og lífsskilyrði
þeirra á síðum þessa tímarits (1991).
Flestar tegundir götunga mynda um sig
skeljar úr kalki eða samlímdum set-
kornum. Skeljarnar geta varðveist í
setlögum á sjávarbotni löngu eftir að
æviskeiði hinna örsmáu einfrumunga
lýkur. I ævafornum setlögum eru þær
steingerðar og af því að þær eru svo
smáar kallast þær örsteingervingar.
Götungarannsóknir koma oft að miklu
gagni þegar rýnt er í umhverfís-
aðstæður á fyrri jarðsöguskeiðum.
Vegna þess að setlögin í Breiðuvík
eru hörð og löngu orðin að samlímdri
bergsteypu reyndist erfitt að losa
götungaskeljarnar úr setinu. Með því
að mylja bergið með dúnkrafti niður
í um 5 mm korn og bleyta vel í því
167