Náttúrufræðingurinn - 1993, Blaðsíða 84

sambland af stapa og hrygg. Báðir
endar þessarar myndunar hvíla á eldri
móbergsmyndunum. Líklega ganga
eldri móbergsfell undir norðurenda
hennar í framhaldi annarra slíkra undir
Herðubreið. Undir suðurenda taglanna
liggur einnig eldri gosmyndun, sem ég
hef áður lýst sem hlýskeiðsdyngju
(Guttormur Sigbjarnarson 1988).
Sumarið 1989 átti ég þess kost að
athuga hana nánar. Ég fann þá víða
móbergsupphleðslu í bland við dyngju-
hraunin, svo að þarna þurfa kortin
leiðréttinga við. Líklega er þarna sam-
settur rofínn stapi. Hærri hluti Herðu-
breiðartagla hefur hlaðist upp við gos
sem gengið hefur í gegnum öll stig
stapamyndunar, þó að á sprungu sé,
allt frá bólstra- og kubbabergsmyndun
upp í hreint hraungos sem myndar
hraunlagaþekju ofan á nokkurn hluta
þeirra. Van Bemmeln og Rutten (1955)
telja að þarna sé um hraungíga frá
nútíma að ræða, en hitt mun líklegra
að bæði móbergið og hraunþekjan séu
mynduð í einu og sama gosi seint á
síðasta jökulskeiði, þegar jöklar höfðu
þynnst að miklum mun. Svona myndun
mætti nefna stapa-hrygg. Nokkrar líkur
benda til að Hatthryggur á Brúar-
öræfum sé myndaður á hliðstæðan hátt.
Þær dyngjur frá hlýskeiðum ísaldar
sem þarna finnast eru Urðarháls, Vað-
alda, Hrímalda, Alftadalsdyngja og
Arnardalsalda. Sú fyrstnefnda getur
vart verið eldri en frá síðasta hlýskeiði,
þó að hún sé mikið grafín í yngri hraun.
Undirlag hennar sést hvergi en smágos
hafa brotist upp í gegnum hana bæði
á síðasta jökulskeiði og á nútíma. Um
það vitna móbergshnjúkar norðvestan
til á Urðarhálsi og hraungígar á honum
austanverðum. Á hliðstæðan hátt hafa
gos brotist upp í gegnum hlíðar
Vaðöldu og Álftadalsdyngju, sem koma
fram í móbergshæðum ofan á
dyngjuhraununum.
Vaðalda (1. mynd a) hefur líklegast
runnið á næstsíðasta hlýskeiði, þar sem
hún er nokkuð rofín, en hún gæti þó
verið frá því síðasta. Undirstaða hennar
sést aðeins á einum stað við Svartá,
þar sem lítill móbergskollur kemur í
ljós neðst í dyngjuhraunasyrpunni.
Ólafur Jónsson (1945) getur þess að
hann hafí fundið móberg á nokkrum
stöðum norðan í Vaðöldu en það hef
ég ekki rekist á nema hæðirnar
norðaustan á henni, þar sem móbergið
leggst ofan á dyngjuhraunin. Hins
vegar finnst allvíða harðnað jökul-
bergsklístur utan á henni.
Urðarhálsgígurinn (1. mynd a) er
einn myndarlegasti dyngjugígur hér á
landi, um 1 km í þvermál og rúmlega
180 m djúpur. Hann tilheyrir svo-
nefndum fallgígum (Kristján Geirsson
1989), sem algengir eru á dyngjum, og
er langstærstur þeirra. Hins vegar er
erfítt að gera sér í hugarlund hvernig
hann hefur varðveist svona undir
jöklum síðasta jökulskeiðs. Ástæðan
getur þó verið sú að hann hafí fyllst af
óvirkum jökulís vegna legu sinnar við
meginísaskil, eins og Ólafur Jónsson
(1945) hefur bent á. Á Vaðöldu sést
vel móta fyrir gígbrúnum, svo að stund-
um er smátjörn í lægðinni. Annaðhvort
hefur gígurinn aldrei verið stærri eða
hann hefur fyllst af jökulruðningi, sem
liklegra er.
Hrímalda (1. mynd a) er rofín dyngja
sem varla getur verið yngri en frá
næstsíðasta hlýskeiði en gæti verið
eldri. Hún er úr mjög plagíóklasdílóttu
basalti, þannig að bergið er hélugrátt á
að líta, enda gaf Ólafur Jónsson (1945)
henni nafn 1 samræmi við það. Hún er
margvíslega högguð og misgengin og
hliðstæðar móbergshæðir fínnast bæði
austan og vestan við hana, og er það
allt fremur fornlegt að sjá. Þarna mun
því hafa verið mikið fjalllendi sem nú
er að grafast í yngri myndanir.
206