Náttúrufræðingurinn - 1993, Blaðsíða 21

eindæmum árin 44 og 43 f.Kr. í kjölfar
gossins í Etnu, með uppskerubresti og
hungri í Egyptalandi sem leiddi af sér
skort á korni í Rómaveldi. Uppskeru-
bresturinn á Italíu var svo alvarlegur
að öldungaráðið í Róm skipaði forystu-
menn eins og Kassíus og Brútus til að
stjórna uppskeru og verslun með korn.
Saga rannsókna á áhrifum eldgosa á
loftslag skiptist í ijóra kafla og byrjar
hver þeirra með stórgosi. Fyrstu
visindalegar athuganir um áhrif eld-
gosa á loftslag voru gerðar í kjölfar
Skaftárelda árið 1783, þegar móðan
mikla frá Lakagigum barst til Evrópu
(Haraldur Sigurðsson 1982). Einnig
varð mikið gos í Asama í Japan á sama
tíma. Þetta sumar var Benjamín
Franklin búsettur í Passcy nálægt París,
sem sendiherra hins nýja Ameríska
sambandsríkis við hirð Loðvíks 14.
Frakklandskonungs. Franklin hafði
tekið eftir því að um sumarið 1783 lá
þrálát móða yfir landinu sem var þurr
og ólík þoku eða skýjum. „Þessi þoka
dró svo úr krafti sólargeislans að þegar
geislum var safnað saman í brennidepil
á stækkunargleri voru þeir svo daufir
að þeir gátu varla kveikt í brúnum um-
búðapappír. Auðvitað hafði þá einnig
mjög dregið úr krafti geislanna til að
hita jörðina þetta sumar.“ Arið 1784
var hið kaldasta í Frakklandi og
Englandi síðan mælingar hófust (Man-
ley 1946). Franklin lýsti athugunum
sínum og tilraunum með stækkunar-
glerið í merkri grein sem birtist í riti
Bókmennta- og heimspekifélagsins í
Manchester á Englandi árið 1784. Þar
varpaði Franklin fram þeirri hugmynd
að uppruna móðunnar mætti rekja til
eldgosa á Islandi, og nefndi nýja eldey
sem var að rísa úr sjó við Island* og
svo Heklu í þvi sambandi, en ekki var
Franklin þá kunnugt um Skaftárelda
(Haraldur Sigurðsson 1982). Þótt upp-
götvun Franklins væri byggð á mjög
veikum rökum og lauslegum tilraun-
um var það mikið afrek að koma fram
með svo nýstárlega kenningu um
tengsl milli eldfjallamóðu og loftslags.
Árið 1883 sprakk eldfjallið Krakatá
í Indónesíu í loft upp og varð gosið
frægt um allan heim vegna flóðbylgj-
unnar miklu sem því fylgdi og svo
litríks himins af völdum móðu eða
ösku frá gosinu í heiðhvolfinu um
allan hnöttinn (Symons 1888). Gjósku-
magnið frá Krakatá var aðeins um
þriðjungur af því sem Tambora spjó
úr sér árið 1815, enda hafði gosið lítil
áhrif á loftslag. Margar merkilegar
ályktanir voru dregnar af hinum litríka
kvöldroða sem fylgdi gosinu. Á eynni
Ceylon stakk Isis Pogson upp á því að
móðan frá Krakatá væri ekki aska
heldur brennisteinsefni og svipaða
skoðun hafði F.L. Clarke á Hawaii
(Symons 1888). Eins og fram kemur
síðar var þetta hárrétt ágiskun en allir
vísindamenn sem fjölluðu um gosið
voru hins vegar sannfærðir um að
móðan frá Krakatá væri mynduð af
mjög fínni og glerkenndri ösku. Þetta
var skiljanlegt þar sem mikið öskufall
var umhverfis Krakatá og vestur af og
rannsóknir sýndu að askan sem féll til
jarðar var nær eingöngu glerkorn. Út
frá dreifingu sólargeisla í móðunni í
heiðhvolfi reiknaði Douglas Archibald
út að kornastærð öskunnar væri um
0,0015 millímetrar, eða 1,5 pm
(Symons 1888). Það var ekki fyrr en
1963 að vísindamenn áttuðu sig á að
ungfrú Pogson hafði á réttu að standa
um mikilvægi brennisteinsins.
Árið 1901 héldu frændurnir Sarasin
fram þeirri kenningu að kuldatímar-og
* í maí 1783, sama ár og Skaftáreldar
brunnu, varð þess vart að ný eyja hafði
myndast við eldgos í sjó undan Reykja-
nesi. Eyjan hlaut nafnið Nýey. Talið er að
hún hafl horfið í hafið strax um haustið.
143