Náttúrufræðingurinn - 1993, Blaðsíða 4

1. mynd. Eðli sprengigosa
er aðallega háð kviku-
streymi, þvermáli gosops,
vatnsmagni í kvikunni og
straumhraða upp úr gíg-
opinu. Hlutfall milli þess-
ara þátta ræður þvi hvort
sprengigos er plínískt og
myndar háan strók, eða
gjóskuflóð (skyggt svæði).
Fyrsta Tamboragosið, hinn
5. apríl 1815, var plínískt
en varaði sutt. Fimm dög-
um síðar, 10. apríl, byrjaði
annað og kraftmeira plín-
ískt gos sem færðist í auk-
ana og varð svo kraftmikið
að það náði yfir mörkin og
myndaði gjóskuflóð. Við
höfum ákvarðað kviku-
streymi út frá stærðardreif-
ingu gjóskukornanna frá
gosunum og vatnsmagn í
kvikunni með mælingum á
glerinnlyksum í kristöllum.
Italíu 79 e.K.r., E1 Chichon
4 % 1-1,0
1
>
■ 3x10'
10s
2x10'
8
Önnur þekkt gos sem sýnd eru á myndinni eru Vesúvíus á
Mexíkó 1982 og St. Helenufjall í Bandaríkjunum 1980.
fyrst í stað mótsagnakennt að hæð
gjóskustróksins minnki þegar upp-
streymishraðinn eykst en það skýrist af
takmörkuðum hæfileikum gjóskunnar
til að blandast lofti. Að vísu eru fleiri
þættir en kvikustreymi sem skipta
máli, einkum vatnsmagn kvikunnar og
þvermál gosops, en þegar streymi fer
yfir 3-108 kg/sek (300 þús. tonn/sek) er
nær víst að plínískt þeytigos breytist í
gjóskuflóð og hcldur þeim hætti þegar
goskrafturinn fer vaxandi. Jarðlög sem
myndast hafa við gjóskuflóð má finna
umhverfis fornar tertíerar megineld-
stöðvar á Islandi, einkum á Austurlandi
(Tómas Tryggvason 1950, T«mas
Tryggvason og White 1955, Walker
1962) og einnig hefur fornt gjóskuflóð
fundist í Þórsmörk, ættað frá Tind-
fjallajökli (Jorgensen 1980) og svo í
Grundarmön á Snæfellsnesi (Haraldur
Sigurðsson 1970). Yfirleitt eru þó ís-
lensku þeytigosin of kraftlítil til að
taka á sig þennan ham. Ekki er enn
ljóst hvaða þættir stjórna krafti þeyti-
gosa en margt virðist benda til að þar
ráði stærð kvikuþróarinnar mestu, því
sterk fylgni er milli heildargosmagns
og streymishraða í sprengigosum.
Þegar gjóskuflóð renna yfir land rýk-
ur úr þeim fín aska, gas og heitt loft,
og rís þvi mikill mökkur upp frá yfir-
borði flóðsins. Það er þó einungis fin-
asta askan sem losnar úr flóðinu og
myndar stóran gjóskustrók upp í 20
til 50 km hæð, strók sem á rætur sínar
í flóðinu en ekki yfír gígnum. Eld-
Ijallafræðingar kalla ösku þessa co-
ignimbrite ösku, en ignimbrite er al-
mennt heiti fyrir gjóskuflóð (Lat. ignis
= eldur; imber = ský). Þessa gerð af
ösku mætti á íslensku nefna kófösku
eða kófgjósku. Rannsóknir síðustu árin
sýna að öll stærstu sprengigosin hafa
126