Náttúrufræðingurinn - 1993, Blaðsíða 72

1832, en þau voru frá uppskeru ársins
á undan. Ekki er vitað hvað vakti fyrir
borgaryfírvöldum í Niirnberg með
þessu uppátæki en fræin voru sett í
spírun í desember 1955, þá næstum
125 ára gömul. Fræ hveitis (50 alls)
og linsubauna (einnig 50) spíruðu ekki
en af 100 byggfræjum spíruðu 23 og
8 af 111 hafrafræjum (Evenari 1984).
Með fáum undantekningum er ein-
hver fræforði í öllum jarðvegi þar sem
plöntur þrífast en mjög er misjafnt
hversu mikill hann er. Ekki er þó óal-
gengt að fjöldi plantna sem geymast
sem fræ neðanjarðar sé miklu meiri
en lifandi plantna ofanjarðar.
537frœ í sex teskeiðum af leðju
Eins og á svo mörgum öðrum svið-
um varð Charles Darwin (1859) líklega
fyrstur til að rannsaka fræforða. Hann
safnaði leðju við tjarnarbakka og upp
af sex teskeiðum uxu 537 kímplöntur.
Fræforði er áætlaður sem fjöldi fræja
á flatareiningu jarðvegs. Tekinn er
jarðvegskjarni, oftast efstu 10 eða 20
cm en komið hefur í ljós að svo að
segja öll lifandi fræ liggja í efstu lög-
unum og er langmest í efstu 5 cm.
Oftast er athugunum hagað þannig að
kjarninn er færður í gróðurhús, dreift
úr honum á bakka og kímplönturnar
sem upp koma taldar. Tölur sem þann-
ig fást eru lágmarkstölur því alltaf er
hugsanlegt að ekki spíri öll lifandi fræ.
Önnur og miklu seinlegri leið er að
sigta öll fræ úr jarðveginum og gera á
þeim spírunarpróf eða prófa á annan
hátt hvort þau eru lifandi. Slikar
rannsóknir eru stundum gerðar þegar
verið er að kanna fræforða tiltekinnar
tegundar en sjaldan þegar verið er að
kanna heildarljölda spírunarhæfra
fræja í jarðvegi.
Fjöldi fræja í forða er mjög breyti-
legur en getur verið ótrúlega mikill
(1. tafla). Hæsta talan sem ég hef séð
er frá hrísgrjónaakri í Ástralíu; þar
voru allt að 640.000 fræ/m2 en að
meðaltali 177.000 fræ (Mclntyre
1985). Langalgengust voru fræ tveggja
einærra illgresistegunda: Elatine
gratioloides cg Cyperus difformis.
Cyperus (sama ættkvísl og nílarsef sem er
algeng stofuplanta) er með örsmá fræ
sem vega að meðaltali 20 pg og fjöldi
fræja á plöntu er allt að 30.000. Þetta
dæmi sýnir í hnotskurn allar þær að-
stæður sem stuðla að mjög miklum fræ-
forða; jarðvegur er plægður reglulega
(sem hjálpar til að grafa fræin í
forðann), um er að ræða einærar
plöntur og lítil fræ og loks vatnsósa
jarðveg.
Eins og sést (1. tafla) er fræforði
mjög breytilegur eftir þvi hvers konar
plöntusamfélög er um að ræða. Þar má
finna greinilega fylgni milli fræforða
og þess hvort samfélög eru opin (þ.e.
með fremur gisnum gróðri) eða lokuð
(t.d. skógur). Sterk fylgni er milli fræ-
forða og tíðni röskunar; mestu fræ-
bankar eru á landi sem oft er raskað,
t.d. með plægingu, og þar sem einærar
plöntur eru ríkjandi. Regnskógar hita-
beltisins skera sig úr að því leyti að í
þeim er lítill eða enginn fræforði í
jarðvegi. Þau fræ sem þar er að finna
eru yfírleitt fræ jurta og annarra teg-
unda sem bundnar eru við rjóður eða
opin svæði. Fræ trjánna sjálfra eru
mjög skammlíf. Á heimskautasvæðum
er sömuleiðis lítill fræforði (Leck
1980, Fox 1983).
Stærð fræja sýnir greinilega nei-
kvæða fylgni við tilhneigingu til að
safna forða í jarðveg (Cook 1980).
Allar plöntur með mikinn fræforða (og
langlíf fræ) hafa lítil fræ og engin stór
fræ safnast í forða (og þau eru nær
alltaf skammlíf)-
Séu aðstæður réttar er víst að fræ
sumra plantna geta orðið mjög gömul.
Lifandi fræ hafa stundum fundist við
194