Náttúrufræðingurinn - 1993, Blaðsíða 75

fornleifauppgröft og séu þau jafn-
görnul fornleifunum telja þau aldur
sinn í árþúsundum. Fræin sjálf hafa
hins vegar ekki verið aldursgreind og
þau gætu hafa bæst við mannvistar-
leifamar miklu seinna, t.d. borist þang-
að með ánamöðkum eða öðram dýram.
Það vakti mikla athygli árið 1967 þeg-
ar spírunarhæf fræ lúpínunnar Lupinus
arcticus fundust í læmingjabæli i sí-
frera á Yukon-sléttunni í Kanada (Por-
sild 1967). Sífrerinn er talinn vera um
10.000 ára gamall og var talið að fræin
hlytu að vera eldri. Þessi aldursgrein-
ing er þó umdeild. Elstu lifandi og
spírunarhæf fræ sem aldursgreind hafa
verið með vissu eru 466 ±105 ára
gömul lótusfræ (Nelumbo nucifera) frá
Kína (Priestley and Posthumus 1982).
Þó fræ geti greinilega varðveist lengi
í fræforða skipta þau líklega litlu máli
fyrir viðhald stofnsins. Með því að
gera fræ geislavirk má fylgjast með
örlögum þeirra og slíkar athuganir hafa
sýnt að mestur hluti fræja sem spíra
að vori er frá næsta ári á undan, en
þau fræ liggja efst í jarðveginum. Þau
fræ sem grafast í fræforða eiga í
flestum tilfellum ekki afturkvæmt upp
á yfirborðið. Þó má vel vera að hin
fáu gömlu fræ sem ná að vaxa upp
sem plöntur séu mikilvæg vegna þeirra
áhrifa sem þau geta haft á erfðabreyti-
leika í stofninum (Levin 1990).
Fræ sem valkostur í stórmarkaði
plönturíkisins
Jörðin er græn og dýr sem lifa á
plöntum hljóta að hafa nóg að éta -
eða hvað?
Grænir hlutar plantna eru að mestu
úr sellulósa og vatni (sem oft er um
90% blautvigtar). í þeim er lágt hlut-
fall eggjahvítuefna og lítil fita sem
hvort tveggja er nauðsynlegt í fæðu
dýra, eggjahvítuefnin sem byggingar-
einingar og fitan sem orkugjafi. Sellu-
lósi er einnig ómeltanlegur, nema
þeim dýrum sem njóta til þess hjálpar
örvera. 1 ofanálag eru grænir plöntu-
lilutar oft fullir af alls kyns aukaefnum
sem gera þá bragðvonda ef ekki bein-
línis eitraða.
Fræ eru að mörgu leyti betri kostur;
í þeim er lágt vatnsinnihald (oft um
5-20%) og þau eru miklu auðugri af
kolvetni og eggjahvítuefnum en grænir
hlutar. Fræ eru því eftirsótt til matar.
Mörg spendýr safna t.d. fræjum til
vetrarforða. Erfítt er að fylgjast með
afdrifum fræja eftir að þeim hefur ver-
ið dreift frá móðurplöntunni en rann-
sóknir sem gerðar hafa verið á skógar-
trjám benda til þess að dýr taki oft
stóran hluta og stundum næstum alla
fræuppskeruna (t.d. Gardner 1977).
Þau fræ sem helst sleppa eru e.t.v. þau
sem fara lengst frá móðurplöntunni;
þar er þéttleiki fræja minnstur og leit
svarar ekki kostnaði fyrir afræningja
(Flowe og Westley 1986).
HEIMILDIR
Ayensu, E.S., V.H. Heywood, L.L. Gren-
ville & R.A. Defilipps 1984. Our Green
and Living World. The Wisdom to Save
It. Cambridge University Press, Cam-
bridge.
Baker, H.G. 1972. Seed weight in relation
to environmental conditions in Califor-
nia. Ecology 53. 997-1000.
Bawa, K. 1980. Evolution of dioecy in
flowering plants. Annual Review of
Ecology and Systematics 13. 385-414.
Beard, J.S. 1946. The Mora forests of
Trinidad, British West Indies. Journal
of Ecology 33. 173-192.
Beattie, A.J. & D.C. Culver 1982.
Inhumation; how ants and other inverti-
brates help seeds. Nature 297. 627.
Carlquist, S. 1967. The biota of long-dis-
tance dispersal, V. Plant dispersal to
Pacific islands. Bulletin of hte Torrey
Botanical Club 94. 129-162.
Carlquist, S. 1970. Hawaii. A Natural His-
tory. The Natural History Press, New
York. 486 bls.
197