Náttúrufræðingurinn - 1993, Blaðsíða 91

hafa byggst upp úr kubba- og bólstra-
bergshryggjum með norðaustlægri
stefnu en síðan hafa lægðirnar á milli
þeirra fyllst smátt og smátt af hlý-
skeiðshraunum, jökulbergi og jökul-
vatnaseti, auk þess sem jöklarnir hafa
sorfið ofan af þeim. Yngstu hryggirnir
og þeir stærstu þeirra rísa þó sem fjöll
nokkuð yfir umhverfið. Til dæmis
munu allir hryggirnir við Arnardals-
lægð: Arnardalsfjöll, Fremri-Fjallshali
og Þorlákslindahryggur (1. mynd b)
hafa myndast við gos á síðasta jökul-
skeiði, auk móbergshnjúkanna vestan
á Álftadalsdyngju. Flins vegar munu
Álftadalsfjall, Flatthryggur og Grá-
gæsahnjúkur (1. mynd b og c) vera
stærri og eldri myndanir. Hvannstóðs-
fjöll (1. mynd c) eru mun yngri en
umhverfi þeirra, þó að þau séu varla
frá síðasta jökulskeiði. Fagradalsfjall
(1. mynd c) er mjög samsett að upp-
runa (Kristinn Albertsson 1972). Hæsti
hluti þess er móbergsmyndun frá síð-
asta jökulskeiði en hún hvílir á eldri
móbergsmyndunum með jökulbergs-
lagi á milli. Undirstaða Fagradalsfjalls
er að minnsta kosti 3-4 samlægir
móbergshryggir. Á hliðstæðan hátt
munu móbergshæðirnar í Kverkárnesi
og við Kverká myndaðir úr nokkrum
samlægum móbergshryggjum (Gutt-
ormur Sigbjarnarson 1988).
HRAUN FRÁ HLÝSKEIÐUM
JÖKULTÍMANS
Eldkeilur, stapar, dyngjur og mó-
bergshryggir mynda hæðir og fjöll í
landslaginu sem geta verið áberandi í
hundruð þúsunda eða jafnvel milljónir
ára. Hraunrennsli frá flæðigosum í
fjalllendi fylgir hins vegar lægðum í
landslaginu og breiðist ekki út fyrr en
á flatlendi við fjallsræturnar eða í dal-
botnum. Hraunbreiður hverfa því furðu
fljótt undir yngri gosmyndanir eða set-
lög og koma ekki í ljós aftur fyrr en
rofið afhjúpar þær að nýju. Birtast þær
þá ekki lengur sem hraun heldur sem
klettabelti í hlíðum eða sem klappar-
holt. Af þessum sökum er mjög erfitt
að rekja útbreiðslu einstakra gamalla
hrauna eða rekja þau til gamalla eld-
stöðva, nema þá helst þegar rof hefur
myndað dalalandslag. Hlutdeild hlý-
skeiðshrauna er því af eðlilegum
ástæðum tiltölulega lítil í yfírborðs-
myndunum.
Vestan Jökulsár eru hlýskeiðshraun
algjörlega horfin undir hraun frá nú-
tíma. Sama máli gegnir um Kreppu-
tungu, nema við Kreppu suðaustantil í
henni og uppi í Kverkárnesi. Á síðasta
hlýskeiði hefur líklegast orðið verulegt
hraungos á norðaustlægri sprungu í
undirhlíðum Kverkárneshæðanna.
Sennilega hefur þessi sprunga náð
austur fyrir Kverká, þar sem hraunið
frá henni er það yngsta í hraunlaga-
syrpu sem liggur yfir í Sauðárdal og
norðaustur með honum (1. mynd c).
Það mótar fyrir gígleifum á þessari
sprungu í Kverkárnesinu og hraunin
þekja þar töluvert svæði niður með
Kreppu og allt niður fyrir Hvannalindir
þar sem þau hverfa undir hraun frá
nútíma. Hins vegar mun það vera rangt
á jarðfræðikortinu (1. mynd c) að
hlýskeiðshraun liggi suðvestur frá
Hvannalindum, því að síðari athuganir
hafa leitt í Ijós að þar sé yfirborðið
hulið jökulruðningi. Tvær litlar rof-
leifar af hlýskeiðshraunum fínnast vest-
an og norðvestan í Álftadalsdyngju en
hæpið er að tengja þær við hraunin
upp með Kreppu.
Rofnar eldstöðvaleifar, sennilega frá
síðasta hlýskeiði, stinga kollinum upp
úr Krepputunguhraunum austan undir
Upptyppingum. Þær eru úr rauðbrunn-
um, gjallkenndum, þunnum hraunlög-
um og eru alveg umflotnar Kreppu-
tunguhraunum. Hliðstætt gígbrot,
nokkru stærra, fínnst norðan Álftadals-
213