Samvinnan - 01.08.1970, Blaðsíða 10

Byggingarlist og skipulag þétt-
býlis eru mál, sem furðulítið
hafa verið rædd á opinberum
vettvangi, og er það þeim mun furðulegra sem fátt hefur dýpri eða
varanlegri áhrif á líf manna og alla líðan en það manngerða umhverfi,
sem þeir hrærast í dagsdaglega. Ástæða þeirrar ískyggilegu þagnar,
sem ríkt hefur hér á landi um skipulagsmál og byggingar, hlýtur öðrum
þræði að vera sú, að almennir borgarar telji sig ekki hafa vit eða þekk-
ingu til að fjalla um svo „háleit málefni". Meðal annars af þeim sökum
hafa einungis arkítektar fengizt til að leggja orð í belg Samvinnunnar
að þessu sinni. Afstaða arkítekta kann einnig að valda hér einhverju um,
því á sumum þeirra er að skilja, að engir nema arkítektar geti af fullu
viti fjallað um arkitektúr. Slíkt er vitaskuld reginfirra. Engin háskólapróf
eða meistaravottorð gæða menn góðum smekk, formskyni eða frumleik.
Til eru góðir arkítektar og slæmir arkitektar, einsog Reykjavík ber ákaf-
lega mælskan vott um, og svo verður það væntanlega eilift álitamál,
hvað sé gott og hvað slæmt í fagurfræðilegum efnum. Þessvegna ættu
leikmenn að vera ósmeykir við að taka virkan þátt í opinberum umræð-
um um mótun umhverfisins, skipulag bæja og gerð húsa.
Tregða Islendinga til að ræða þessi mál opinberlega er vísast ná-
tengd öðrum landlægum kvilla, sem meðal annars lýsir sér í fastheldni
við það sem gamalt er og „dugað hefur hingaðtil" og hræðslu við allt
sem er nýstárlegt eða frumlegt. Húsbyggjendur apa alla skapaða hluti
hver eftir öðrum — og þó fyrst og fremst það sem lakast er og smekk-
lausast — en fúlsa að jafnaði við óvenjulegum hugmyndum, sem einatt
eru bæði hagkvæmari, ódýrari og skemmtilegri. Endaþótt engin þjóð
verji tiltölulega jafnmiklu fé til hýbýla sinna og íslendingar, þá er hitt
líka staðreynd, að fáar þjóðir bjóða uppá einhæfari, leiðinlegri og and-
lausari húsakost en íslendingar. Þetta stafar vitanlega ekki bara af
íhaldssemi, heldur einnig af mjög frumstæðum smekk og þvl skamm-
hyggna hagsýnissjónarmiði, að betra sé að kaupa ódýra hústeikningu af
miðlungsarkitekti eða fúskara en dýra teikningu af góðum arkftekti eða
afburðamanni. í Reykjavik hafa fúskarar vaðið uppi áratugum saman og
sett svip sinn á heil hverfi, með þeim afleiðingum að íbúarnir hafa beðið
varanlegt tjón á andlegu heilbrigði sinu og ná sér sennilega aldrei aftur,
jafnvel þótt þeir kæmust I skárra umhverfi. Þessir sömu hlutir hafa
einnig verið að gerast í bæjum útá landi, þó í minna mæli hafi verið. Til
dæmis seldi Húsnæðismálastjórn rlkisins á einu bretti um 30 teikningar
eða réttara sagt hátt i 30 eintök af sömu hústeikningu á Sauðárkróki ekki
ails fyrir löngu, eftir að búið var að skipuleggja nýtt Ibúðarhverfi þar —
með þeim afleiðingum að skipulagsvinnan er meira og minna skemmd
og hverfið verður vitanlega lágkúruiegt safn samkynja steinkassa.
Ekki hefur dreifbýlið heldur farið varhluta af smekkleysi fslenzkra
húsateiknara. Ef nokkuð er, hafa sveitirnar goldið þeim mun meira afhroð
en þéttbýlið sem þær eru viðkvæmarl gagnvart andlegum sóðaskap og
afkárahætti vegna hins nakta landslags. Teiknistofa landbúnaðarins
hefur unnið meiri spjöli í Islenzku landslagi en dæmi munu til um
nokkra opinbera stofnun i landinu (Orkustofnun meðtaiin). Það er
bláttáfram sárgrætilegt að aka um landið og horfa uppá þá kollhúfulegu
suðurlandakumbalda sem þessi stofnun hefur dritað niður um landið
þvert og endilangt, og verður sú staðreynd enn Ijósari þegar hliðsjón er
höfð af ýmsum bændabýlum frá kreppuárunum, háreistum og tlgulegum,
að ekki sé minnzt á gömlu sveitabæina, sem samsömuðust umhverfi slnu,
ekki aðeins vegna efniviðarins, heldur llka vegna staðsetningar og bygg-
ingarlags. Menn beri til dæmis saman I huganum bæi einsog Svlnafell I
Öræfum og þessa nýtlzkulegu, flatþöktu þílskúra sem ýmsir bændur hafa
látið gabba sig til að reisa yfir fjölskyldur slnar, og þá verður kannski
Ijóst hvað ég er að fara. Víða á sveitabýlum eru peningshúsln satt að
segja reisulegri en Ibúðarhúsin.
Um skipulag Reykjavfkur er lítillega rætt í tveimur greinum hér á
eftir, svo óþarft er að fara um það mörgum orðum í þessu spjalll. Þó
get ég ekki stillt mig um að benda á þá furðulegu smekkleysu, sem
allir ábyrgir aðilar hafa árum saman reynt að sverja af sér, að gereyði-
leggja háskólahverfið með þvl að setja Bændahöllina þar sem hún er
niður komin. Grátbroslegra dæmi um fyrirhyggjuleysi og listræna blindu
Islenzkra skipuleggjenda mun torvelt að benda á. Jafnvel viðbyggingar
Landspítalans, Landsbankans og Útvegsbankans og staðsetning Morgun-
blaðshallarinnar blikna við hliðina á því reginhneyksli.
Finnski húsameistarinn Alvar Aalto færðist undan að láta uppi álit
sitt á íslenzkri byggingarlist þegar hann var hér á ferð fyrir fimm árum,
og var það hvorttveggja I senn vottur um háttvlsi hans og vitnisburður
um ásigkomulag húsagerðar hérlendis. Á sama tíma og íslendingar vinna
kappsamlega að því að rífa niður eða ofurselja eyðileggingunni ýmis
fallegustu hús sín frá fyrri tlð (flest þeirra dönsk að uppruna), er hrúgað
hér upp sviplausum steinkössum af öllum stærðum svo hundruðum
skiptir, þannig að Reykjavík er á góðum vegi með að verða einskonar
þverskurður af hversdagslegustu borgarhverfum erlendis, þó hún eigi
eitt fegursta og sérkennilegasta borgarstæði í víðri veröld. Jafnvel á
kreppuárunum voru yfirleitt reist hér svipmeiri og fallegri hús, þó smá-
gerð væru, en þau sem nú tíðkast, og sannast hér sem viðar að auraráð
eru slzt af öllu trygging fyrir smekkvlsi. Maður vonar samt I lengstu lög
að við berum gæfu til að varðveita einhver af okkar gömlu svipmiklu
húsum, svosem Viðeyjarstofu, Stjórnarráðshúsið, MenntasWólann I Reykja-
vík, Tukthúsið við Skólavörðustlg, Alþingishúsið, Bessastaði, þó við
höfum þegar kastað á glæ mörgum ómatanlegum dýrgripum. Það er
búið að fara þannig með gömlu Reykjavlk, að höfuðstaðurinn mun
aldrei geta státað af gömlum borgarkjarna einsog flestar þær borgir
erlendis, sem skemmtilegast er að heimsækja. Sllkir kjarnar hafa ekki
einasta sögulegt gildi, heldur búa þeir yfir þokka og andrúmi sem nýrri
hverfi hafa ekki til að bera.
Annað skrýtið atriði í skipulagi Reykjavíkur er staðsetning Ibúðar-
hverfa. Víðast hvar erlendis er lögð áherzla á að hafa íbúðarhverfi þar
sem útsýni er mest og bezt, en verksmiðjur og verzlanir eru fremur stað-
settar þar sem fátt er til að gleðja augað. f Reykjavlk hefur þessu af ein-
hverjum dularfullum ástæðum verið snúið við. Þar er varla til sú kvos
eða mýri, að ekki sé hrannað þar saman Ibúðarhúsum, sbr. Norðurmýrina,
Kringlumýrina og Sogamýrina, að ógleymdum Fossvoginum, en hinsvegar
er verksmiðjum og verzlunarhöllum tyllt uppá holt og hæðir þaðan sem
dýrlegast er útsýni. Átakanlegasta dæmi um þetta er Suðurlandsbrautin
frá Ási innfyrir Múla, sem er eitt tilkomumesta húsastæði I borginni. Þar
hefur verzlunarhöllum bókstaflega verið hrúgað saman, en af einhverri
vangá að því er virðist hefur þó þremur átta hæða fjölbýlishúsum verið
komið upp milli Suðurlandsbrautar og Hátúns, og er ástæða til að sam-
fagna íbúunum, þó eltt þeirra sé raunar til stórskammar að þvf er
snertir frágang og umhirðu, enda I einkaeign eins þeirra gæðinga borg-
arstjórnarmeirihlutans sem hegða sér I samræmi við lögmál einkafram-
taksins og virða alla sambýlishætti siðaðra manna að vettugi. Hin tvö
fjölbýlishúsin við Hátún, sem rekin eru á samvinnugrundvelli, eru I hví-
vetna til fyrirmyndar.
Töfrar Reykjavíkur eru framar öðru fólgnir I sundunum og fjallasýn-
inni til norðurs og norðvesturs, en _um það virðast skipuleggjendur
Reykjavfkur aldrei hafa haft hugmynd. Ég efa til dæmis, að víða I Norður-
Evrópu geti strandgötu sem jafnist á við Skúlagötuna og framhald hennar
innmeð Kirkjusandi um stórfenglegt útsýnl, en við þessa götu og allt
innundir Laugarnes hefur verið hrófað uþp fabrikkum og öðru ámóta
dóti. Erlendis hefði Skúlagatan orðið dýrasta íbúðarhverfið, þráttfyrir
allan norðangarra, sem er slzt meiri við þá götu en I háhýsunum á
Kleppsholtinu eða Heimunum. Maður hugsar til þess með kvlða,
hvernig umhorfs verði I Reykjavlk um næstu aldamót, þegar búið verður
að keyra íbúðarhverfin niðrí allar finnanlegar kvosir á borgarsvæðinu, en
verksmiðjur og kaupmangarahallir umkringja þau á helztu hæðum
einsog óprúttnir fangaverðir. Hversvegna hafa samtök Islenzkra arkltekta
ekki andæft þessari ógæfusamlegu þróun?
s-a-m