Samvinnan - 01.08.1970, Blaðsíða 27

Jón Haraldsson:
Mengun menningar
Hugleiðingar um ástand og horfur
húsagerðar á íslandi
Ósjaldan hefur það vakið undr-
un mína og valdið áhyggjum,
hversu órasjaldan húsagerðarlist,
arkitektúr, ber á góma í ræðu og
riti á íslandi. Eru þó íslendingar
ólatir til umræðna og skrifa um
flest önnur menningarmál og
lista. Helzt eru það áhugasamir
leikmenn, sem til máls taka eða
rita, en sjaldan heyrist nokkuð
frá arkitektum sjálfum. Hvað
veldur þessari yfirþyrmandi þögn
um svo veigamikinn þátt í menn-
ingu þjóðarinnar? Því ber að
fagna, að tímarit skuli helga arki-
tektúr á íslandi síður sínar, og
ekki vonum fyrr, ef gæti það
orðið til þess, að athygli manna
vaknaði á umhverfi sínu og stöðu
arkitektúrs á íslandi.
Saga borga og bygginga er
saga menningarskeiða í lífi
manna hér á jörð. Saga bygging-
arlistar er alltaf hluti og stundum
jafnvel þýðingarmestur hluti
mannkynssögunnar. Fornar borg-
ir og byggingar bera vitni menn-
ingarástandi horfinna kynslóða,
og á stundum eru þær einu heim-
ildirnar sem getur um lifnaðar-
háttu og menningu kynslóða og
þjóða. Borgin, sem slík, var gjarn-
an tákn menningar og valds; —
því var borgum gereytt af sigur-
vegurum í styrjöldum, að loknum
sigri, jafnvel hvað eftir annað,
sem saga Tróju og Babýlons t. d.
getur um. Skipulag borga fortíðar
segir okkur sögu þjóðfélagshátta,
menningarþátta sem lista og
tækni. Fornar rústir bygginga,
sem og þær er ennþá uppi standa,
gefa okkur stundum skýra mynd
af listrænni snilli og víðfeðmri
menningu löngu liðinna kynslóða.
„Móðir allra lista“ hefur list
húsagerðar verið nefnd. Þó er
hún ofin tveim höfuðþáttum: list
og tækni, og má hvorugan bresta.
Vitruvius (uppi á 1. öld f. Kr.)
hinn rómverski telur í verki
sínu, „Bækurnar tíu um arkitekt-
úr“, nauðsyn á svo fjölþættri og
víðfeðmri þekkingu og hæfileik-
um arkitekts, að fæstum mun
mögulegt. Ekki sízt leggur Vitru-
vius áherzlu á nauðsyn heiðar-
leika arkitektsins. „Þetta er mjög
þýðingarmikið, því ekkert verk
er hægt að leysa vel af hendi án
heiðarleika og „ómútuþægni".
Veri hann ei gráðugur, né sé hon-
um efst í huga að næla sér í
aukaþóknun, heldur að halda
virðingu sinni með umhyggju um
óflekkað mannorð.“
Þróun byggingarlistarinnar er
of umfangsmikið mál, að til um-
ræðu geti orðið á þessum stað, en
segja má að hverri öld eða menn-
ingarskeiði hafi fylgt lifandi
vitneskja um þýðingu byggingar-
listarinnar, og almennur sem op-
inber áhugi kynslóðanna, þótt í
ýmsu formi væri, eftir aðstæðum,
úti í hinum stóra heimi.
Breytt þjóðfélagsform nútím-
ans, ásamt framförum í tækni og
vísindum, hafa enn aukið þýðingu
og möguleika arkitektúrs og al-
mennan áhuga á þessu listformi,
enda vart að furða svo mjög sem
arkitektúr er nálægur (eða ætti
að vera) daglegu lífi hvers manns
frá vöggu til grafar, og óhjá-
kvæmilega hlýtur hann að hafa
varanleg áhrif á sálarlífseinkenni
einstaklingsins.
Halldór Laxness segir jafnvel í
Dagleið á fjöllum: „Það er eng-
um vafa bundið að hús hafa
miklu víðtækari uppeldisáhrif en
bækur, meðal annars vegna þess
að engir alast upp í bókum, en
allir ýmist í húsum eða í kringum
hús. Hús er ákveðin tegund skáld-
skapar og formlistar, sem menn
yrkja og birta í bæjarfélaginu,
ekki aðeins til að horfa á eins og
vanalega mynd á vegg, né lesa
eins og vanalega bók, heldur til
að láta fólk lifa og hrærast þar
það sem eftir er æfinnar.“ Og
þessi orð voru skrifuð 1929 —
af íslendingi.
Saga byggingarlistar á íslandi
er skemmri flestra annarra þjóða,
sem kunnugt er. Landnemar
fluttu með sér norræna bygging-
ararfleifð, sem þróaðist síðan og
aðlagaðist íslenzkum staðháttum,
náttúru landsins, veðráttu og
byggingarefni. Þótt aldrei risu
hér háreist hof grískrar menning-
ar, né á mælikvarða annarra
meistaraverka fortíðar — né
heldur hafi varðveitzt stærstu
byggingar þær úr timbri, sem
getur um í sögu þjóðar að reistar
hafi verið — höfum við vitneskju
um þróun hinnar íslenzku bygg-
ingarlistar í formi torfbæjarins.
Raunsannar byggingar gerðar í
samræmi við ytri aðstæður þjóð-
ar og náttúru. Fagrar í látleysi,
einfaldleika, og ekki hefur kyn-
slóð nútímans tekizt, þrátt fyrir
ólíkt betri aðstæður, að fella svo
hús að landi, byggja svo eðlilega
í faðmi íslenzkrar náttúru, að
nálgist þann hljóða þokka sem
býr með okkar íslenzka torfbæ og
torfkirkjum. Er raunar sárgræti-
legt að líta hversu algerlega til-
finningarlaust, undantekningar-
lítið, og af fullkomnu blygðunar-
leysi núlifandi kynslóð hefur út-
bíað okkar kæru, blíðu, stoltu
fósturjörð í formleysi bygginga.
Loks kom þar, að sú fátæka
íslenzka þjóð fór að rétta úr
kútnum eftir aldaáþján, hallæri
og drepsóttir. Vorhugur var með
þjóðinni — loks reyndist mögu-
legt að svala hinum brennandi
menntaþorsta — loks opnuðust æ
fleirum dyr heimsmenningarinn-
ar, svo mættu þeir allt það nema,
sem hugurinn girntist og gagnað
gæti þjóðinni síðar. „Aldamóta-
mennirnir“ hófu störf. Fyrsti
menntaði arkitektinn á íslandi
hefur störf sín. Bændaþjóðfélag-
ið víkur fyrir iðnaðar- og borgar-
þjóðfélaginu á svo skömmum
tíma, að ekki næst eðlileg aðlög-
un né þroski borgarmenningar.
íslendingar missa hina fornu
sveitamenningu og ná ekki taki
á borgarmenningunni, sem raun-
ar var ekki til staðar; þeir verða
rótlausir í borginni, óöruggir og
hikandi um hversu byggja skuli
upp borg, hver sé tilgangur borg-
arinnar og hver metnaður. Þó
höfðu glæstastar hallir þeirrar
einu borgar, sem íslendingar til
þekktu, ekki einungis verið
byggðar fyrir íslenzkt fé, heldur
einnig verið lýstar með íslenzk-
um grút — eins og skáldið sagði.
Þrátt fyrir erfiðleikana var
samt hafizt handa um að byggja
upp höfuðborg okkar. Bæjar-
hverfi voru skipulögð og jafnvel
stórbyggingar reistar. Athyglis-
vert er, að ekki hefur verið byggt
yfir borg eða ríki síðan á kreppu-
árunum. „Aldamótamenn“ tóku
að eldast — hverjir hafa tekið
við? Hvar er hinn forni eldur
hugsjónanna?
Og svo kom „blessað stríðið".
Auðfenginn ofsagróði flæddi yfir
landið. Loks fékk alþýða landsins
mannsæmandi kjör og ekki von-
um fyrr. En auðfengnum gróða
fylgdu óæskilegri áhrif. Mat
manna á vinnu og tekjum, gildi
vinnugæða og menningarverð-
mætum ruglaðist. „Gervimennsk-
an“ gaf góðan arð og skjótfeng-
inn. Allt virtist hægt að kaupa
fyrir peninga. Hugtök sem heið-
arleiki og mennt — að ekki sé
minnzt á að hið síðarnefnda sé
máttur — hljómaði æ skringileg-
ar. Bókmenntaþjóðin forna be-
trekkti í æ ríkara mæli veggi sína
bókum í stað þess að lesa bækur;
aðalatriðið var tilvist bóka á
heimilinu; menn byggðu sér æ
stærri hús og íburðarmeiri, aðal-
atriðið var stærð og íburður; for-
dildin tlómstrafi, arkitektúrinn
var minna atriði, sem raunar önn-
ur menningarverðmæti. Það var
alltaf hægt að stytta sér leið. En
gallinn mun vera sá, að ekki er
hægt að stytta sér leið í menn-
ingu.
Því hef ég gert ofangreint að
umræðuefni — rótleysið, skort-
inn á hefð í borgarmenningu,
skort þekkingar á heilbrigðum
metnaði og fyrirmynda, gervi-
mennskuna eða fúskið sem við-
tekið lífsform —- að fáist skilið
núverandi ástand í byggingarlist
á íslandi. Eflaust má finna betri
skýringar, en einhverjar hljóta
þær að vera. Og þær verður að
finna, áður en um seinan er orð-
ið.
Mjög er rætt á síðustu tímum
um mengun lagar, lofts og láðs,
og með réttu um þá hættu sem
okkur er af henni búin. Þó mun
sú mengun menningar, sem okk-
ur er búin ef áfram heldur sem
hingað til á sviðum byggingarlist-
ar og jafnvel öðrum sviðum, ekki
síður hættuleg, og kann því ekki
að vera ástæðulaust að ræða
ástand og horfur byggingarlistar
á íslandi nokkrum orðum.
„Mennt er máttur“..........
Þeim tilfinningum, sem vakna í
brjósti íslendings, er hann lítur
ísland rísa úr sæ eftir langa úti-
vist í hafi, er svo lýst í íslands-
klukkunni, að við er ekki bæt-
andi, hverjum sem er. Þó mun
ekki ósennilegt, að mörgum
menntamanni, sem á heimleið er
eftir langa námsdvöl erlendis,
svelli nokkur móður í brjósti, er
hann á vonglöðum morgni lítur
loks eyjuna sína aftur, viðnám
krafta sinna og menntar.
Aðkoma manna ólíkra starfs-
greina mun vera með ýmsum
hætti, en hvað blasir við sjónum
íslenzks arkitekts við heimkom-
una? Hver eru viðbrögð hans,
ekki sízt hafi hann átt því láni
að fagna að nema og starfa hjá
afburðamönnum og kynnzt nokk-
uð því sem frábært er talið skap-
að í starfsgrein hans erlendis?
„Upp er skorið, engu er sáð,
allt er í vargaginum . . .“
orti þingeyskur landpóstur í eina
tíð, og hefði svo sem botninn
27