Samvinnan - 01.08.1970, Blaðsíða 53

ur fram nú upp á síðkastið í Framsóknar-
flokknum og Sjálfstæðisflokknum.
Enn er þeirri spurningu ósvarað, hver sé
líklegust til að vera valdamesta stofnun inn-
an flokkanna, — hvað ráða megi af lög-
bundnu skipulagi þeirra um það efni. Hér
væri að vísu rétt að skilgreina, hvað við væri
átt með valdi í þessu samhengi, en ekki
er það gerlegt hér. í sem stytztu máli skal
þess eins getið, að hér er átt við þær
stofnanir, þar sem endanleg ákvörðun er
tekin um mannaskipan og stefnumótun bæði
almennt og í einstökum málum.
Eins og fyrr sagði mæla lög allra flokk-
anna svo fyrir, að fjöldasamkomur hafi
æðsta vald í málefnum þeirra. Formlega eru
þær því valdamestu flokksstofnanirnar.
Þrátt fyrir þessi ákvæði hlýtur vald þeirra
að vera meira á orði en borði og ber margt
til þess. Má þar sérstaklega nefna tvö atriði:
hversu sjaldan þær koma saman og fjöl-
mennar þær eru. Af hinu fyrrnefnda leiðir
það, að þær eiga þess engan kost að fylgjast
nægilega vel með gangi mála til þess að láta
þau til sín taka, svo að einhverju nemi, og
hinu síðarnefnda — fjölmenninu — fylgja
stórfelld vandkvæði á að taka ákvarðanir
bæði af því, að í stórum hópi eru ávallt allt
of margir lítt til þess fallnir, m. a. af þeim
ástæðum, sem þegar eru greindar, og sjón-
armiðin að auki einatt sundurleit. Er þetta
almenn reynsla af fjölmennum stjórnarstofn-
unum, sem ekki er þörf á að fjölyrða um.
Samkvæmt þessu ættu fjöldasamkomur
Framsóknarflokksins og Sjálfstæðisflokks-
ins að vera enn áhrifaminni en sömu sam-
komur hinna flokkanna. Bendir raunar
margt til, að svo sé, þótt ógerningur sé að
fara um það fleiri orðum. Skipulagi lands-
fundar Sjálfstæðisflokksins var t. d. veru-
lega breytt 1961. Breytingin fól m. a. í sér,
að fulltrúum fækkaði nokkuð, en tilgang-
urinn augljóslega sá, að gera fundinn léttari
í vöfum og starfsemi hans virkari. Eins og
fyrr sagði hlýtur þó slíkri viðleitni að vera
ákaflega mikil takmörk sett. Áhrifaaðstaða
fjöldasamkomu er og hlýtur að vera ærið
takmörkuð, nema þá helzt um mannaskipan.
í öllum flokkum nema Framsóknarflokkn-
um kýs fjöldasamkoma formann og raunar
fleiri stjórnarmenn, eins og áður er lýst. í
Framsóknarflokknum er sú skipan, að fjöl-
mennisstjórn (miðstjórn) kýs formann, og
eru því áhrif fjöldasamkomunnar þar að
sama skapi takmarkaðri en í öðrum flokk-
um.
Um fjölmennisstjórnirnar er flest svipað
að segja og um fjöldasamkomurnar. Aðstöðu
þeirra til virkrar forystu hljóta að vera
takmörk sett bæði vegna þess, hve f jölmenn-
ar þær eru og hversu sjaldan þær koma sam-
an. Áhrifaaðstaða þeirra birtist einkum í
tvennu: þær geta haft áhrif á skipan í fá-
mennisstjórnir, þar sem lög flokka mæla
svo fyrir (sbr. það, sem áður greinir um
það efni) og þær taka afstöðu til ríkisstjórna
á hverjum tíma, en það hlutverk er þeim
fengið í öllum flokkum. Miðstjórn Alþýðu-
flokksins hefur þó nokkra sérstöðu (sama
var einnig um miðstjórn Sósíalistaflokks-
ins) og verður nánar vikið að henni hér á
eftir.
Ef marka má það, sem nú hefur verið
rakið, liggur ljóst fyrir, að ekki er til að
dreifa öðru en raunverulega valdhafa innan
flokkanna sé að finna, þar sem eru fámennis-
stjórn og þingflokkur, en hafa ber í huga
náin innbyrðis tengsl þeirra flokksstofnana,
með því að verulegur hluti fámennisstjórn-
anna er skipaður þingmönnum. Bendir og
flest til, að sú sé raunin. Þessar stofnanir
eru ekki ýkja fjölmennar, svo að ekki er
það til trafala; þær halda fundi tíðast allra
flokksstofnana, svo að næg færi gefast til
að fylgjast með og ráða ráðum; í þeim sitja
áhrifamestu leiðtogar og atvinnustjórnmála-
menn hvers flokks. Undantekningarlítið eiga
þar sæti ráðherrar flokksins og ráðherra-
efni.
í þessum stofnunum einum er þess kostur
að fylgjast stöðugt með gangi mála and-
stætt því, sem annarsstaðar er. Enn ber að
hafa í huga, að þær hafa takmarkaða heim-
ild til stefnumótunar. Hníga þannig flest
rök að því, að þetta séu hinar eiginlegu
valdastofnanir flokkanna.
Því er á hinn bóginn ekki á einn veg hátt-
að, hvernig innbyrðis afstaða fámennis-
stjórnar og þingflokks er, en um það var
fyrr rætt.
Eins ber sérstaklega að geta: Skipulagi
miðstjórnar Sjálfstæðisflokksins var allmjög
breytt árið 1969 eins og fyrr er getið. Hugs-
anlegt er, að staða hennar kunni nú að
breytast eitthvað, en um það verður ekkert
sagt að svo stöddu.
Loks ber að taka fram, að það, sem
hér hefur verið rakið, á væntanlega einnig
að nokkru leyti a. m. k. við um hluta fjöl-
mennisstjórnar Alþýðuflokksins — mið-
stjórnina — og svo hefur væntanlega einnig
verið um miðstjórn Sósíalistaflokksins. Lík-
legt má einnig telja, að sama verði að segja
um miðstjórn Alþýðubandalagsins. Þessar
flokksstofnanir standa nokkuð á mörkum
fámennisstjórna og fjölmennisstjórna — lík-
lega þó nær fámennisstjórnum.
Niðurstaða þessara hugleiðinga verður því
sú, að valdamestu stofnanir flokkanna séu
fámennisstjórnirnar og þingflokkarnir; þar
með megi að auki telja miðstjórn Alþýðu-
flokksins (og Sósíalistaflokksins) og svo
líklega miðstjórn Alþýðubandalagsins.
Ef þessi ályktun er rétt, hlýtur að vera
mikilvægt að gera sem rækilegasta grein
fyrir þingflokkunum og fámennisstjórnun-
um. Hver er staða þessara stofnana í þjóð-
félaginu? Hver hefur einkum aðstöðu til að
hafa áhrif á þær?
Áður hefur verið leitazt við að gera
nokkra grein fyrir stöðu þeirra innan flokk-
anna. Um hitt hefur ekki verið fjallað, hver
séu tengsl þeirra við embættiskerfi og valda-
stofnanir þjóðfélagsins. Rækileg úttekt á
því væri vafalaust til mikils fróðleiks, en
ekki er auðið að gera hana hér.
Með þeim fyrirvara, að viðhlítandi könn-
un þessa máls skortir, verður því haldið
fram hér, að samband fámennisstjórnanna
og þingflokkanna við embættiskerfi og
valdastofnanir þjóðfélagsins sé mjög náið.
Skal því til stuðnings bent á eftirfarandi
atriði:
1° í þessum flokksstofnunum sitja eins og
fyrr sagði helztu forvígismenn hvers flokks,
— þeir, sem kalla má atvinnustjórnmála-
menn.
2° Iðnaðarþjóðfélög nútímans eru flókin
og stjórn þeirra útheimtir sérþekkingu, sem
embættismenn og svokallaðir sérfræðingar
ráða einkum yfir. Forvígismenn í stjórnmál-
um geta ekki gegnt hlutverki sínu í nútíma
þjóðfélagi, nema í nánu samstarfi við þessa
menn. Hér er ekki einvörðungu átt við
embættismenn og sérfræðinga í þjónustu
ríkisins, heldur einnig þá, er starfa á vegum
hvers konar valdastofnana í þjóðfélaginu,
svo sem hagsmunasamtaka, atvinnufyrir-
tækja o. s. frv. Að sjálfsögðu koma hér mest
við sögu sérfræðingar í þjónustu ríkisins, og
því gætir þessara tengsla mest, þegar flokk-
ur á aðild að ríkisstjórn.
3° Tengslin við hinar stofnanir flokkanna
eru miklu lauslegri, svo sem sjá má af því,
sem fyrr hefur verið rakið. Innan flokkanna
er engin stofnun, sem gegnir hlutverki í
líkingu við embættismenn og sérfræðinga
þá, sem áður greinir.
Hverra kosta eiga þá flokksmenn völ um
áhrif á þingflokka og fámennisstjórnir? Með
virku flokksstarfi er að sjálfsögðu kostur á
einhverjum áhrifum, en þó hljóta þau að
vera takmörkunum háð. Þegar þetta er met-
ið, ber að hafa í huga eftirfarandi atriði:
1° Fámennisstjórn flokkanna ræður fram-
kvæmdastjóra og annað starfslið. Hún ræður
skrifstofukerfi flokksins og um leið út-
breiðslukerfi hans. Um leið hefur hún veru-
leg áhrif á skoðanamyndun.
2° Flokkarnir eru allir skipulagðir þannig,
að þeir eru stigskiptir, eins og lýst hefur
verið. Enginn óbreyttur flokksmaður getur
haft bein áhrif á skipun fámennisstjórnar.
Hann verður a. m. k. að komast á flokks-
þing, jafnvel í fjölmennisstjórn. Því fleiri
sem stigin eru, þeim mun erfiðara er að
hafa þessi áhrif. Til þess að hafa áhrif á
skipun þingflokks verður hann í flestum til-
vikum að komast á samkomur kjördæmis-
samtaka.
3° Af þeim ástæðum, sem nú voru taldar,
og einnig vegna sambands þingflokks og fá-
mennisstjórnar við embættis- og valdakerfi
þjóðfélagsins eiga flokksmenn almennt þess
lítinn kost að hafa áhrif á stefnumótun og
afstöðu til einstakra mála. Um málefnalega
þekkingu hljóta þeir að standa næsta van-
máttugir andspænis fámennisstjórnum.
4° Ef flokksmenn eiga að geta gert sér
einhverjar vonir um áhrif á mannaskipun
eða stefnumótun, verða þeir að fórna tíma
til virks flokksstarfs, m. a. til stuðnings
ákveðnum mönnum og til athugunar á mál-
efnum, — miklu meiri tíma en „venjulegir
borgarar" geta séð af til slíkra hluta. Eru
litlar líkur á að það geti orðið, þegar hafður
er í huga sá munur, sem er á aðstöðu
óbreyttra flokksmanna og atvinnustjórnmála-
manna. Því stigskiptari sem flokkur er, því
erfiðari er aðstaða til áhrifa.
5° Þeir, sem líklegastir eru til að fórna
tíma og fyrirhöfn í starf innan flokkanna,
svo sem nauðsynlegt er til að geta vænzt
einhverra áhrifa, eru: í fyrsta lagi menn,
sem eiga framavonir sínar, atvinnu eða aðra
aðstöðu í þjóðfélaginu undir viðgangi hlut-
aðeigandi flokks. Þarna gætir ekki sízt
„ungra stjórnmálamanna" og ýmissa ein-
staklinga, sem vilja tryggja aðstöðu sína og
fyrirtækja sinna í þjóðfélaginu. Frami
þeirra og þjóðfélagsaðstaða er einkum bund-
in við að sýna forystunni og „kerfinu" holl-
ustu, — vera sléttir, felldir og skoðana-
lausir — en um leið talsmenn hennar og
málpípur innan flokksins og utan. í öðru
53