Samvinnan - 01.08.1970, Blaðsíða 14

Um arkitektúr
og bæjarskipulag
Sigurður Thoroddsen:
Orðið arkitekt er dregið af
gríska orðinu architekton, sem
merkir yfirsmiður eða húsasmíða-
meistari. Fyrstu arkitektarnir
voru því jafnhliða smiðir, og það
er ekki fyrr en á tímum Róm-
verja, að farið er að tala um sér-
menntun á þessu sviði.
Rómverski arkitektinn Marcus
Vitruvius, sem uppi var um 100
árum fyrir Krists burð, skrifaði
fyrstu handbókina um arkitektúr.
Bókin, sem hann kallaði „Hinar
tíu bækur um arkitektúr", hafði
mikil áhrif meðal stéttarbræðra
hans, og var um aldaraðir ein
helzta kennslubókin í byggingar-
list.
Arkitektar eins og Bramante,
Michelangelo og Palladio urðu
fyrir miklum áhrifum af skrifum
Vitruviusar. Enda má segja, að
flestar af grundvallarkenningum
hans eigi jafn mikinn rétt á sér
í dag og þær áttu í upphafi.
Vitruvius hélt því m. a. fram,
að þrjú grundvallarhugtök bygg-
ingarlistar væru: utilitas, firmitas
og venustas, sem þýðir notagildi,
tækni og fegurð.
Að sjálfsögðu hefur þekking og
smekkur fólks tekið miklum
breytingum síðan, en kenningar
Vitruviusar standa eftir sem áður,
í grundvallaratriðum, óhaggaðar.
Bygging, sem ekki er leyst á
listrænan hátt, er ekki arkitektúr,
né heldur bygging, sem ekki upp-
fyllir hinar starfrænu kröfur,
sem til hennar eru gerðar. Bygg-
ing, þar sem t. d. hreinlætiskerfið
eða vatnskerfið uppfyllir ekki
lágmarkskröfur, er ekki góð bygg-
ingarlist heldur.
Menntun arkitektsins beinist
því í aðalatriðum að því að vefa
þessi atriði í eina samofna og
órofa heild. Að vísu hefur arki-
tektinn sér til aðstoðar tækni-
menntaða menn, til lausnar á sér-
vandamálum á þessari öld tækn-
innar, en það verður allt að ske
innan ramma, sem arkitektinn
skammtar, til að árangurinn verði
sá sem til er ætlazt.
Fáar starfsstéttir þurfa að hafa
jafn mikla heildarsýn yfir sitt
svið og arkitektar, og geta gert
sér grein fyrir smáatriðum í ljósi
heildarinnar og öfugt. Arkitekt-
inn þarf að finna ákveðið jafn-
vægi milli áðurnefndra þriggja
sjónarmiða, hann má t. d. ekki
leggja of mikla áherzlu á nota-
gildi á kostnað fegurðar og tækni,
eða á tækni á kostnað notagildis
og fegurðar.
En hver er munurinn á bygg-
ingarlist og bæjarskipulagi? í
grundvallaratriðum er hann eng-
inn. Slæmur arkitekt getur
hvorki teiknað fallega byggingu
né gert gott bæjarskipulag. Gott
bæjarskipulag og vel hugsuð
bygging eru góður arkitektúr. í
flestum tilfellum er ekki hægt að
hugsa sér byggingu án samhengis
við næstu hús eða bæjarhverfi,
né heldur borg eða bæ án húsa.
í bæjarskipulagi þarf að vera
ákveðið innbyrðis samhengi milli
fúnksjóna, á sama hátt og við
skipulag húsa. Vel hugsuð bygg-
ing og gott bæjarskipulag þurfa
að falla eðlilega að landslaginu,
þannig að úr verði órofa og sam-
stillt heild. Að vísu er stigsmunur
á arkitektúr og bæjarskipulagi.
Þegar hús er skipulagt, er það
samvinna nokkurra aðila,s.s. arki-
tektsins, húseigandans og verk-
fræðingsins. Við bæjarskipulag
kemur sveitarstjórnin í stað hús-
eigandans, umferðarsérfræðing-
urinn í stað verkfræðingsins, og
svona mætti lengi telja.
Hér á landi eru fyrstu húsin
eftir íslenzka sérmenntaða arki-
tekta ekki gömul. En samt mun
íslenzkur arkitektúr jafn gamall
byggð landsins. Þó forfeður okkar
hafi að mestu verið ómenntaðir
sem byggjendur, höfðu margir
þeirra til að bera listræna hæfi-
leika í ríkum mæli, og verk
þeirra eru arkitektúr í þess orðs
fyllstu merkingu. Sem dæmi má
nefna Víðimýrarkirkju í Skaga-
firði, Burstafell og Laufás.
Byggingarlist þeirra varð til
innan þess ramma, sem þeim var
skammtaður, þ. e. byggingarefni,
verktækni, efnahagur og veðrátta.
Þannig var þetta að mestu
óbreytt um aldir. Að vísu er því
ekki að leyna, að áhrifa frá öðr-
um löndum gætti að einhverju
leyti, og þá sérstaklega að því er
varðaði trésmíðavinnuna.
Um aldamótin síðustu fór
áhrifa erlendis frá að gæta fyrir
alvöru, og þá fyrst og fremst frá
Danmörku og Noregi. Samskipti
og samgöngur við nágrannaþjóð-
irnar höfðu stóraukizt, samfara
því sem efnahagurinn batnaði.
Ný verkefni og byggingarefni
hófu innreið sína í landið. Notkun
steinsteypu hófst og þar með
gjörbreyttust hýbýlahættir þjóð-
arinnar, þó sú breyting hafi verið
hægfara fyrst í stað. Fyrstu stein-
steyptu húsin voru ekki vel
heppnuð, enda kunnátta á eðli
þessa nýja byggingarefnis mjög
svo af skornum skammti. En er
frá leið, var ráðin bót á því.
Fyrstu húsin hérlendis, teiknuð
af sérmenntuðum íslenzkum arki-
tektum, munu hafa verið reist
um 1920. í þessum húsum gætti
danskra áhrifa, enda eðlilegt, því
fyrstu íslenzku arkitektarnir voru
menntaðir þar. Fljótlega fór þó
að bera á íslenzkri þjóðernistil-
finningu í byggingarlistinni. Sú
stefna var búin að vera útbreidd
á Norðurlöndum og að einhverju
leyti einnig í Norður-Evrópu, og
því eðlilegt að hún bærist til
landsins. Hér var það hinn gamli
torfbæjarstíll, sem mest áhrif
hafði.
Ekki vegnaði þessari stefnu
betur hér en annarsstaðar. Gamli
torfbæjarstíllinn grundvallaðist á
þeim þjóðfélagsháttum, bygging-
arefnum, byggingaraðferðum og
efnahag sem þá ríktu í landinu.
Um 1920 voru þjóðfélagshættir,
byggingarefni og -aðferðir gjör-
breyttar, enda mistókst þessi
renessans í íslenzkum arkitektúr
algerlega.
Góð byggingarlist er ávallt af-
sprengi tíðarandans hverju sinni.
Nýjar byggingaraðferðir og -efni
eru tekin í notkun, en hinsvegar
eru aðrir þættir sem breytast
minna, s. s. veðurlag, þjóðfélags-
hættir og efnahagur. Allt eru
þetta atriði, sem máli skipta, en
hefur ekki vei'ið nægjanlegur
gaumur gefinn hér á landi. Væri
það mjög svo verðugt rannsókn-
arefni að athuga t. d. áhrif veður-
lags og þjóðfélagshátta á arki-
tektúr og bæjarskipulag landsins
og benda á leiðir til úrbóta. Við
höfum alltof lengi einblínt á er-
lendar hugmyndir, sem við þann-
ig rannsókn mjög hugsanlega
gætu reynzt allsendis óhæfar við
okkar aðstæður.
Þessi sömu mál hafa mikið
verið rædd og rannsökuð í öðrum
löndum. Hin sterku einkenni,
sem áður fyrr voru á arkitektúr
hvers lands, eru smám saman að
hverfa. Ástæðurnar eru fyrst og
fremst aukin skipti landa í
milli á kunnáttu og byggingar-
efnum. Þó eru ýmis séreinkenni,
sem seint munu hverfa, og kemur
þar helzt til greina veðurlag og
þjóðfélagsuppbygging hvers
lands.
Bæjarskipulag á íslandi er til-
tölulega ungt, enda stutt síðan
þjóðin breyttist úr landbúnaðar-
þjóð í iðnaðarland. Um 1925
bjuggu jafnmargir í sveitum og
þéttbýli á landinu, en nú mun
um sjötti hver íslendingur, eða
um 15% af íbúafjöldanum, búa
í sveit.
Flest samfélög eru háð sífelld-
um umbreytingum. Stundum
skeður þróunin hratt og óvænt,
en á öðrum tímum hægar.
Enginn getur spáð með neinni
vissu, hvað framtíðin kann að
bera í skauti sér. Við vitum að-
eins að þróunin kemur til með að
halda áfram, aðstæðurnar að
breytast, og nýjar þarfir að
vakna.
Flest það, sem við gerum, er
framkvæmt í ljósi þess, sem við
ímyndum okkur að koma skuli.
Til þess að gefa athöfnum okkar
tilgang verðum við að reyna að
sjá fram í tímann. Við verðum
að skipuleggja.
Fyrstu lögin um bæjarskipulag
á íslandi voru sett árið 1921, og
má segja að upp frá því hafi
skipulagning þéttbýlis að ein-
hverju marki hafizt í landinu.
Fyrst í stað var þéttbýlismynd-
un á íslandi hæg, en eftir lok
heimsstyrjaldarinnar komst skrið-
ur á uppbygginguna. Svo sem í
nágrannalöndunum varð þróun
hröðust á höfuðborgarsvæðinu, og
hefur það helzta, sem framkvæmt
hefur verið í þessum málum, átt
sér stað þar.
Ekki er ætlunin að rekja þau
mál hér, en eins og við er að
búast, hefur sumt verið vel gert,
annað miður. En flest, sem miður
hefur reynzt, er vegna ónógra
upplýsinga og rannsókna á að-
stæðum.
Bendir þetta til, að brýn nauð-
syn sé að koma á laggirnar stofn-
un, sem hefði það hlutverk með
höndum, að safna upplýsingum
og rannsaka eðli og séreinkenni
íslenzkrar þéttbýlismyndunar.
Stofnun þessi, sem ynni í nánu
sambandi við aðrar sambærilegar
stofnanir, s. s. Efnahagsstofnun-
ina og Hagstofu íslands, hefði
ennfremur það hlutverk að miðla
fagmönnum og opinberum aðilum
upplýsingum um þetta efni. Síð-
ast en ekki sízt væri það hlutverk
hennar að kynna og upplýsa al-
menning um skipulagsmál, því án
þekkingar og stuðnings fólksins í
landinu eru allar framfarir á
þessu sviði harla vonlitlar.
Sigurður Thoroddsen.
14