Samvinnan - 01.08.1970, Blaðsíða 12

BYGGINGARLIST OG
BÆJARSKIPULAG
Knud Jeppesen
Sigurður Thoroddsen
Hróbjartur Hróbjartsson
Þorvaldur S. Þorvaldsson
Gestur Ólafsson
Knud Jeppesen:
Mannvit og mannvirki
„De gustibus non est disputant-
um“, þýðir á latínu, að smekk sé
ekki hægt að ræða um. Þetta er
þó ekki að öllu leyti rétt. Vel er
hægt að ræða um smekk, en við-
ræðendur verða sjaldnast sam-
mála.
Þannig er því einnig farið um
hin margvíslegu viðhorf, er til
athugunar koma, þegar við þurf-
um að meta umhverfi okkar og
aðstæður hverju sinni, því við
mennirnir verðum að viðurkenna,
að við erum hluti af náttúrunni,
hver um sig með sitt eigið bak-
svið, og þegar við eigum að taka
afstöðu til margþættra aðstæðna
þar sem náttúran er snar þáttur
verðum við að vera þess minnug.
Samkvæmt því eigum og getum
við ekki verið sammála, því heild-
in, sem er margþætt, er jafnvæg-
ið milli mismunandi sjónarmiða,
túlkunar og mats (komplement-
aritet). Langoftast erum við sam-
mála um fegurð sólarlagsins eða
jökulsins, sem rís í öllu sínu
veldi við hafsbrún. Við stöndum
andspænis fegurð, sem ekki er
hægt að færa sér í nyt. Við segj-
um að við hrífumst.
Fyrrnefnd dæmi eiga það sam-
eiginlegt, að þau eru einföld
(ósamsett), þau eru auðskilin og
þarfnast þess ekki að bein af-
staða sé tekin til þeirra. Þess
vegna köllum við áhrifin fullkom-
in (skilyrðislaus).
Ef við nú höldum áfram og
hugsum okkur einhverja gefna
heild samsetta úr mörgum þátt-
um, t. d. landslag, hús, húsa-
þyrpingu, vegakerfi, samsetningu
ýmissa efna o. s. frv., verða áhrif-
in (upplifunin) miklu margþætt-
ari (flóknari). Við tölum um, að
við höfum orðið fyrir áhrifum
fagurfræðilegs/hagnýts eðlis, sem
við nafnum skilorðsbundin áhrif.
Mikilvæg forsenda fyrir öllum
áhrifum (allri upplifun) er ein-
beiting hugans, sem stjórnast af
djúplægri öryggisþörf mannsins,
og í vissum tilfellum tengsl við
svæðið, staðinn, sem taka á af-
stöðu til, ásamt ýmsum óskilgrein-
anlegum hlutum (irrationelle
momenter), sem við hrífumst af.
Staðurinn-umhverfið-landslagið
getur haft svo margar jákvæðar
eða neikvæðar hliðar, sem hafa
þau áhrif á áhorfandann, að hann
kennir öryggis eða öryggisleysis.
Hann hefur það á tilfinningunni,
hvort staðurinn sé lífvænlegur
til staðfestu eða öfugt. Hvort þar
sé 'hægt að skapa sér á einhverju
sviði sæmileg kjör eður ei. Þetta
allt fléttast saman í huga manns,
þegar tekin er afstaða til þess,
hvort heildin sé hentug eða
óhentug (sbr. „Það er fallegt á
Hvítárvöllum þegar vel veiðist“).
Áhorfandanum finnst staðurinn,
landslagið og hinir einstöku þætt-
ir fallegir eða ljótir.
Sömuleiðis hafa fjölmargir aðr-
ir hlutir áhrif á hina endanlegu
niðurstöðu, eins og t. d. héðan er
stutt í vinnuna, við erum nálægt
Halldóri frænda, hér er vatn og
veiði, hér get ég lagt bátnum mín-
um.
Við höfum nú rætt lítillega um
hugtökin fegurð og ljótleika og
reynt að aðskilja þau.
Fögru landslagi er hægt að
gerspilla með rangri staðsetn-
ingu mannvirkja. Ástæðan fyrir
því, að við tölum um eyðilegg-
ingu í þessu sambandi, er sú, að
við verðum ekki lengur fyrir
áhrifum fegurðarinnar á staðn-
um; þau skerðast eða hverfa, og
í vissum tilfellum skapast andúð
hjá áhorfandanum.
Hin fullkomna aðlögun að
landslaginu kemur fram við sam-
spil milli hinna staðsettu hluta,
umhverfisins og heilbrigðrar
skynsemi áhorfandans.
Til þess að koma öllum þeim
atriðum, sem hér hafa verið
nefnd, á framfæri, þegar aðlaga
skal hluti eða skipa þeim niður í
landslaginu, leitar fyrirhyggni
áhugamaðurinn ráða hjá þeim,
sem hafa þann starfa á hendi og
menntun til þess að samræma
hluti. Þá kemur til kasta arki-
tektsins, því hann hefur með
menntun sinni og reynslu hæfi-
leika og forsendur til að tengja,
vega og meta þá þætti, sem fyrir
hendi eru, og aðstæður til að
vinna úr efninu, sem er nauðsyn-
leg forsenda þess, að hægt sé að
vinna verkið.
Það sem gerist hjá áhugasöm-
um arkitekti er, að hann notar
kunnáttu sína og hæfileika til að
lifa sig inn í vandann og verkefn-
ið og reynir að túlka hlutina
þannig, að þeir verði skiljanlegir
og nothæfir fyrir hinn almenna
borgara.
íslenzka landslagið er, þrátt
fyrir stórfengleik, heillandi feg-
urð og styrk, einkennilega við-
kvæmt. Sennilega er hinn víði
sjóndeildarhringur og nekt lands-
ins orsök þess.
Bændamenning fyrri alda
skildi þetta. Af næmum skilningi
og virðingu fyrir þessum verð-
mætum samræmdi hún þær að-
stæður, sem fyrir hendi voru, um-
hverfinu og skapaði viðeigandi
fyrirmyndir (arkitektúr), sem á
sama hátt og frísnesku flæðilands-
bæirnir, sem staðsettir eru á hól-
um vegna flóðahættu, falla á eðli-
legan og fagran hátt inn í lands-
lagið.
Því miður hafa þessar erfða-
venjur ekki hlotið náð fyrir aug-
um þeirra manna, sem að undan-
förnu hafa verið kvaddir til
starfa, til að ávaxta og þróa þær
í byggingum út um landsbyggð-
ina (landbúnaðarbyggingar).
Þessi staðreynd kemur berlega
fram í þeirri öru þenslu, sem á
sér stað í byggð íbúðarhúsa, sum-
arbústaða og útivistarsvæða, sem
hrella hugann, valda tjóni á nátt-
úruverðmætum og orsaka meng-
un, vegna þess að þau eru ekki
aðlöguð umhverfinu á nokkurn
hátt. Nágrannaþjóðir okkar hafa
nú þegar öðlazt bitra reynslu á
þessu sviði og eru nú að reyna að
sporna við frekari eyðileggingu.
Vonandi geta íslendingar lært af
dýrkeyptri reynslu annarra, áður
en það er um seinan.
Opinberar stofnanir og aðilar,
sem hafa með höndum yfirráð
yfir íslenzkum byggingafram-
kvæmdum og staðsetningu þeirra
í íslenzku landslagi, verða nú
þegar að sjá hversu aðkallandi
þessi verkefni eru og finna við-
unandi úrlausnir. Hafi viðkom-
andi aðilar ekki skilning á mál-
unum, eða sjái sér ekki fært að
beita sér fyrir fagurfræðilegum
og fjárhagslega forsvaranlegum
úrlausnum, verða þeir að viður-
kenna vanmátt sinn og leita eftir
stuðningi og samvinnu við alla
þá, sem veitt geta aðstoð (team
work).
í því sem á undan er gengið
hefur aðallega verið rætt um
byggingar í landslagi og hvernig
þær samlagast heildinni. Ef við
nú lítum á hina einstöku hluti
sem mynda heildina gerist það,
að ýmislegt sem áður virtist
óverulegt verður áberandi, vekur
á sér athygli og öðlast mikilvægi.
Þar er t. d. átt við bygginguna,
notagildi hennar, gerð, lögun,
efni, innri og ytri rými, lýsingu
o. s. frv., er vekur vítt áhrifasvið,
sem áhugasamur arkitekt getur
fyrirfram séð fyrir sér og beint
áhrifunum inn á þær brautir,
sem hugarheimur hans segir til
um. Það sem áhorfandinn hafði
hugboð um eða skynjaði meðvitað
12