Samvinnan - 01.08.1970, Blaðsíða 56

Árið 1906 komu út á Akureyri tvö ljóða-
kver eftir sautján ára gamlan austfirzkan
bóndason, Gunnar Gunnarsson. Nefndist
hið fyrra Vorljóð, en hið síðara Móður-
minning. Síðasta kvæði seinna kversins
lauk með þessu erindi. Við getum kallað
það heitstrenging eða a. m. k. staðhæfing:
Og þó að eg hér minn angursóð
endi að þessu sinni,
þá skal eg framvegis laga Ijóð
um lífs míns engil: þig, móðir góð,
það tamast er tungu minni.
Ekki er mér kunnugt um, hve mikla at-
hygli þessi Ijóðakver vöktu meðal samtíma-
fólks eða svokallaðra menntamanna á fs-
landi þá, en víst er um það, að til verald-
legs frama á ættjörðinni dugðu þau miður
en það mun áður hafa reynzt öðrum smala-
pilti af Fjöllum austur að þýða Byron, en
fyrir vikið kvað Jón Ólafsson, að Kristján
Fjallaskáld hefði á sínum tíma verið studd-
ur til skólagöngu.
Þetta unga skáld úr Vopnafirðinum sá sér
ekki opnar leiðir til mennta á íslandi, og
ári síðar en ljóðabækurnar tvær komu út
lét Gunnar Gunnarsson í haf til Danmerk-
ur.
Segir nú fátt af skáldi um sinn. Við
tóku hörð ár skólunar, erfiðis, hungurs og
vonbrigða, en það undur gerist, að aðeins
fjórum árum eftir komuna til Danmerkur
hefur Gunnar náð þvílíku valdi á danskri
tungu, að hann gefur út kvæðabók á
dönsku, Digte, og ári síðar, 1912, kom út
fyrsta bindi Borgarættarinnar, Ormarr Ör-
lygsson. Þá var höfundurinn aðeins 23 ára
gamall.
Danskur lærdómsmaður hefur sagt um
Gunnar Gunnarsson, að líf hans minnti á
ævintýr eftir H. C. Andersen: Fyrst sveltur
maður, þjáist maður, en svo — svo verður
maður frægur. Frægðin lét kannski svolítið
bíða eftir sér, en þegar þriðja bindi Borg-
arættarinnar, Gestur eineygði, kom út 1913,
voru flestir dómbærir menn sammála um
það, að eftirtektarverður höfundur hefði
bætzt í hóp skálda á Norðurlöndum.
Með Sögum, sem komu út í Reykjavík
1912, og Borgarættinni í Kaupmannahöfn
1912—14 hafði Gunnar Gunnarsson fundið
þann vettvang, er verða skyldi höfuðsvið
hans sem höfundar, sagnagerð. Þegar litið
er á hið mikla höfundarverk Gunnars, má
þó sjá, að hann hefur látið allar fjórar,
hefðbundnar megingreinar fagurra bók-
mennta til sín taka.
Þess er þegar getið, að hann hóf feril
sinn á tveimur þjóðtungum sem ljóðskáld.
Leikrit hefur hann samið: Smaa Skuespil,
1917, Dýrið með dýrðarljómann, 1922, og
Bragðarefirnir, 1930. Hann hefur verið mik-
ilvirkur fyrirlesari og ritgerðahöfundur. Ég
vil aðeins minna á fyrirlestra hans og rit-
gerðir um sameinuð Norðurlönd, Det noi’-
diske Rige, 1927, en sú hugsjón ný-skandi-
navismans virðist nú mannsaldri síðar vera
nær veruleikanum en þá. Þannig sigra
stundum skáldin heiminn. í þessum flokki
má og telja rit hans um ísland: Island, Land
og Folk, 1929, og Saga0en, 1935. Heimspeki-
leg og siðleg efni hefur hann látið til sín
taka. Ég nefni aðeins Haralds-Níelssonar-
fyrirlestur hans, Siðmenning — siðspilling,
1943. Þá eru ýmsar ritgerðir Gunnars varð-
veittar í Árbókum 45 og 46—7. Ekki hefur
hann heldur skii-rzt við að taka til máls um
þjóðfélagsleg og pólitísk málefni. Ég nefni
aðeins ræðu hans, Vestræn menning og
kommúnismi, 1954.
Þegar við lítum þannig á verk Gunnars
Gunnarssonar öll, kemur í ljós, að hann er
ekki aðeins einn mikilvirkastur höfundur
íslenzkur, heldur og einn hinn fjölbreyti-
legasti í formvali sínu.
Það er þó sagnagerð Gunnars, sem ber
hæst, bæði að vöxtum og bókmenntagildi,
og sá þáttur í höfundarverki hans, sem hér
verður einn kynntur.
Þegar við athugum sögur Gunnars, verð-
ur enn hið sama uppi á teningnum eins og
frammi fyrir verkum hans í heild, að fjöl-
breytnin vekur athygli við fyrstu sýn, bæði
um form og að því er varðar val á minnum
og þemum og að öllum frásagnarhætti.
Hann hefur samið fjölda smásagna. Fyrsta
safnið kom út á íslenzku, eins og áður er
sagt, 1912. Þá komu Smaa Historier 1916 og
annað bindi þeirra 1918, Ringen 1921, Den
glade Gaard 1923, En Dag tilovers 1929,
Sveinn Skorri Höskuldsson:
r r r
TVIHYGGJAISKALDSKAP
GUNNARS GUNNARSSONAR
Verdens Glæder 1931 og Trylle og andet
Smaakram 1939.
Ekki er fjölbreytnin minni, ef litið er á
skáldsögur Gunnars. Skal ég nefna hér
helztu flokkana.
Með Borgarættinni samdi Gunnar fyrstu
og sístæðustu ættarskáldsögu íslenzks höf-
undar. Næsta saga hans, Ströndin, 1915, var
hins vegar fyrsta verkið í þeim flokki sagna,
þar sem sterkast orka á lesandann heim-
spekilegt og lífsskoðanalegt uppgjör. Það
meginþema var og ráðandi í Reykjavíkur-
sögunum, Vargi í véum, 1916, og Sælir eru
einfaldir, 1920. í flokki þessara lífsuppgjörs-
legu sagna vildi ég einnig telja Vikivaka
1932, Aðventu, 1937, og síðustu skáldsögu
Gunnars, Brimhendu, 1954.
Með Fóstbræðrum, 1918, hóf Gunnar í
sögulegum skáldsögum þá miklu kortlagn-
ing íslenzks mannlífs, sem kennd hefur ver-
ið við landnám og gefið hefur fyrstu heild-
arútgáfu verka hans nafn. Þetta var fyrsta
sagan í einhverju metnaðarfyllsta fyrirtæki
íslenzks höfundar fyrr og síðar. í röð sögu-
legra skáldsagna hugðist hann rekja hið
eilífa og ævarandi landnám íslands. Þessar
skáldsögur birtust ekki frá hendi höfundar
síns í tímatalslega réttri röð, ef miðað er
við sagnfræði, en ef henni er haldið, kemur
næst Jörð, 1933, Hvíti Kristur, 1934, Grá-
mann, 1936, Jón Arason, 1930 og Svart-
fugl, 1929.
Þessar eru hinar eiginlegu sögulegu skáld-
sögur Gunnars samkvæmt hefðbundnum
skilningi orðsins, en framhald þeirra sem
mynd af íslenzku mannlífi má reikna Heiða-
harm og Sálumessu og svo Kirkjuna á fjall-
inu, en úr þeim verkum verður lesið á þess-
ari samkomu. í þessum síðast nefndu sög-
um leitar Gunnar aftur til þess íslenzka
mannlífs, er hann þekkti á Austurlandi í
lok síðustu aldar og við upphaf þessarar, og
með sögunni af Ugga Greipssyni hefur hann
auk þjóðlífsmyndar og miklu fremur gefið
okkur fyrstu og einu fullgóðu þroskasögu í
íslenzkri skáldsagnagerð. Með þroskasögu á
ég við skáldsögu, þar sem rakinn er þroski
einstaklings frá frumbernsku til fullorð-
ins ára, og með Kirkjunni á fjallinu hefur
íslenzkur höfundur skapað verk, sem sómir
sér vel við hlið hinna frægustu bóka í þess-
ari grein: Wilhelm Meisters Lehrjahre eftir
Goethe, Jude the Obscure eftir Thomas
Hardy, Romanen om Olof eftir Eyvind John-
son, svo að eitthvað sé nefnt. Að hve miklu
leyti slíkar sögur séu sjálfsævisögulegar,
kemur ekki skáldskapargildi þeirra við.
Til frekari upprifjunar staðreynda um
höfundarferil Gunnars Gunnarssonar má
nefna það, að frá því, er Sögur komu út
1912, og fram til þess, að Heiðaharmur kom
út 1940, birtust verk hans fyrr á dönsku en
íslenzku.
Það hvarflar ekki að mér að freista þess
56