Samvinnan - 01.08.1970, Blaðsíða 38

MSSTM SAMVINNA
Baldur Óskarsson:
Efling
samvinnuverzlunar
á höfuðborgarsvæðinu
i.
í þeirri þjóðfélagsgagnrýni, sem vart hef-
ur orðið í verulegum mæli hér á landi á
undanförnum mánuðum, einkum meðal ungs
fólks, hafa augu manna í vaxandi mæli
beinzt á nýjan leik að samvinnuhreyfing-
unni, eðli hennar og tilgangi, stefnu og
starfsháttum. Slík grundvallarumræða um
samvinnuhreyfinguna er afar gagnleg og
mikilvæg fyrir framgang samvinnustarfsins
í landinu, en þessi umræða hefur legið
í láginni um áratuga skeið. Vöntun á þess-
um grundvallarumræðum er að mínum dómi
einn meginþáttur í því, hve markmið og
meginlínur í stefnu og starfi Sambandsins
og einstakra samvinnufélaga hafa verið
óskýrar. Sá hugsjónaeldur og innblásna
barátta fyrir samvinnustefnunni, sem ein-
kenndi starf brautryðjendanna, hefur ekki
heldur af þessari ástæðu endurnýjazt með
yngri kynslóðum. Samvinnufélögin og fyrir-
tæki þeirra hafa því miður orðið í augum
margra aðeins venjulegar stofnanir, sem
lúta lögmálum markaðsþjóðfélagsins í okkar
kapitalíska hagkerfi. Ég tel því hiklaust, að
höfuðviðfangsefni samvinnumanna í landinu
sé að hefja sem víðast umræður um gildi og
gagn samvinnustefnunnar, og hvern sess
samvinnufélögin skuli skipa í mótun þess
þjóðfélags, sem við viljum skapa á íslandi.
Slík umræða er forsenda nýrrar framsóknar,
jafnt einstakra kaupfélaga sem hreyfingar-
innar í heild.
Það sem ég tel samvinnustefnunni einkum
til gildis er hinn lýðræðislegi grundvöllur
hennar. Hún er öllum opin, og atkvæðis-
réttur í félögunum er jafn án tillits til efna-
hags eða viðskipta. Samvinnufélögunum er
hægt að beita á margvíslegan hátt í lífsbar-
áttu fólksins, til að nýta sem bezt arðinn
af eigin vinnu, en þó jafnframt með hags-
muni heildarinnar fyrir augum. Um heim
allan hafa samvinnufélögin sannað gildi sitt,
jafnt í iðnaðarþjóðfélögum í austri og vestri
sem í vanþróuðum ríkjum Afríku og Asíu.
Sameinuðu þjóðirnar hafa líka í raun viður-
kennt þýðingu samvinnustarfsins í þróunar-
löndunum með því að leita síaukins sam-
starfs við Alþjóðasamvinnusambandið um
myndun samvinnufélaga meðal vanþróaðra
þjóða og úrvinnslu einstakra verkefna, sem
það hefur leyst með miklum ágætum.
II.
Á íslandi urðu kaupfélögin þegar á fyrstu
árum sínum helztu hagsmunasamtök fólksins
í landinu. Þau færðu verzlunina inn í landið
og stórbættu lífskjör almennings. Þau hafa
síðan átt verulegan þátt í þeirri umbyltingu
viðskipta- og atvinnulífs, sem orðið hefur
á þessari öld. Þau hafa átt meginþátt í upp-
byggingu og viðhaldi atvinnulífs um land
allt, og hinn félagslegi uppeldisþáttur, sem
kaupfélögin hafa þjónað, verður seint að
fullu metinn.
í framtíðinni bíða samvinnufélaganna
margþætt úrlausnarefni á sviði verzlunar,
iðnaðar, samgangna, bygginga, menningar-
og fræðslustarfs, auk þess sem þau munu
verða, eins og við upphaf sitt, helzta aflið til
að halda fyrirtækjunum í eigu fólksins í
landinu, en ekki útlendra auðhringa.
Framtíð samvinnufélaganna í landinu er
þó til lengdar undir því komin, að félags-
menn taki eðlilegan þátt í starfi, stjórn og
stefnumótun félaganna og hin lýðræðislegu
grundvallareinkenni samvinnustefnunnar
séu jafnan í heiðri höfð.
III.
Það hefur verið mér og ýmsum fleiri
fylgismönnum samvinnustefnunnar mikið
umhugsunar- og áhyggjuefni, að styrkur
samvinnustarfsins á höfuðborgarsvæðinu
hefur hvergi nærri verið í samræmi við
stöðu félaganna úti um land. Efling Kaup-
félags Reykjavíkur og nágrennis er að mín-
um dómi veigamesta starfssvið samvinnu-
manna í næstu framtíð. KRON er ennþá
ungt félag, þótt það hafi að vísu slitið
barnsskónum. En um það hafa leikið storm-
ar, sem hafa á ýmsan hátt torveldað því
uppvöxtinn, þótt félagið hafi ávallt staðið
þá af sér.
KRON var stofnað 6. ágúst 1937, en þá
voru sameinuð Pöntunarfélag verkamanna
og Kaupfélag Reykjavíkur. Pöntunarfélag
verkamanna var stofnað 11. nóvember 1934
af nokkrum pöntunardeildum, sem sprottið
höfðu upp á örbirgðarárum verkamanna í
Reykjavík upp úr 1930, nánast samhliða auk-
inni stéttvísi og félagsvitund verkamanna og
iðnaðarmanna og eflingu heildarsamtaka
þeirra. Stofnendur Pöntunarfélags verka-
manna voru um 250 talsins, en félaginu óx
ört fiskur um hrygg, og í árslok 1936 voru
félagsmenn taldir 1816. Heildsalar og kaup-
menn óttuðust mjög viðgang félagsins. T. d.
samþykkti Félag íslenzkra stórkaupmanna
eitt sinn, að það væri með öllu bannað að
afgreiða vörur til Pöntunarfélagsins.
Kaupfélag Reykjavíkur var á hinn bóginn
stofnað 7. september 1931. Áður höfðu verið
gerðar tilraunir með stofnun kaupfélaga
eða pöntunarfélaga í Reykjavík, en þær
höfðu allar runnið út í sandinn tiltölulega
fljótt. Forgöngumenn Kaupfélags Reykja-
víkur voru að mestu starfsmenn Sambands-
ins eða áhrifamenn í Framsóknarflokknum.
í fyrstu hafði félagið næstum eingöngu
pöntunarstarfsemi með höndum, en 1. júní
1933 opnaði félagið sölubúð í Bankastræti
2.
Auk þessara tveggja félagssamtaka urðu
Pöntunarfélag Hlífar í Hafnarfirði, Pöntun-
arfélag Verkalýðs- og sjómannafélags Kefla-
víkur og Pöntunarfélag Sandgerðis einnig
aðilar að KRON. Félagssvæðið var þannig
í byrjun mjög stórt, verkefnin mikil og um-
svif töluverð. Var það ekki sízt að þakka
fyrsta framkvæmdastjóra félagsins, Jens
Figved, sem starfaði til ársins 1942. KRON
átti þó þegar á þessum árum við ýmsa örð-
ugleika að etja, m. a. lánsfjárskort og lausa-
skuldir, og árið 1945 skildu deildirnar í
Hafnarfirði og á Suðurnesjum við félagið og
hófu sjálfstæðan kaupfélagsrekstur.
KRON hafði frá fyrstu tíð við töluvert
erfiðari aðstæður að etja en kaupfélög víðast
annarsstaðar á landinu. Inn í félagsstarfið
fléttuðust stjórnmálaerjur, sem urðu til þess,
að sú eindregna samstilling, sem stefnt
var að með sameiningu hinna tveggja félags-
samtaka í byrjun, varð aldrei að veruleika.
Átök og innbyrðis flokkadrættir settu því
svip sinn á kaupfélagið. KRON var líka ein-
göngu neytendafélag, sem lagði megin-
áherzlu á smásöluverzlun, en samkeppnin
við kaupmannavaldið í Reykjavík var að
sjálfsögðu mjög erfið. Þá kom einnig til rót-
gróin andstaða Sjálfstæðisflokksins gegn
samvinnustefnunni, sem hindraði eðlilegan
vöxt KRON í Reykjavík, vegna stjórnar
Flokksins á borginni, en allt fram á þennan
dag hefur þess verið vandlega gætt að úti-
loka KRON frá lóðaúthlutun á þeim stöð-
um, sem KRON hefur sótzt eftir. Sú saga
er einkar lærdómsrík samvinnumönnum.
Margháttaður stuðningur, sem höfuðborgir
Norðurlanda veita samvinnufélögunum þar,
vegna skilnings stjórnvalda á nauðsyn fé-
lagssamtaka sem starfa til hagsbóta fyrir
fjöldann, hefur í Reykjavík verið bannorð
borgarstjórnarmeirihluta Sjálfstæðisflokks-
ins, sem auk þess hefur mismunað KRON
stórlega.
Það er trúa mín, að það væri á vissan
hátt öðruvísi um að litast í atvinnulífi
Reykjavíkur, ef hér hefði þróazt öflugt
kaupfélag, sem auk verzlunar hefði getað
fært út starfsemi sína með iðnrekstri og
öðru slíku, svipað og samvinnumenn hafa
gert á Akureyri. Eitt megineinkenni at-
vinnulífsins í Reykjavík er alltof mikill
38