Samvinnan - 01.08.1970, Blaðsíða 54

lagi menn, sem eru í allt annarri aðstöðu:
Fulltrúar hagsmuna- eða þrýstihópa í þjóð-
félaginu — jafnvel úr klíkum innan þessara
hópa —. Með þá að bakhjarli leitast þeir við
að hafa áhrif á mannaskipan, stefnumál og
ákvarðanir flokkanna (sbr. það, að launþegi,
„kona“ eða fulltrúi verzlunarstéttar skipi
öruggt sæti á framboðslista, að flokkur létti
skattbyrði launþega eða hlutafélaga, gæti
hagsmuna neytenda o. s. frv.). Slíkir flokks-
hópar þurfa engan veginn ávallt að sýna
forystu flokksins þá hollustu sem lýst var.
Þeir einir geta því myndað eitthvert mót-
vægi við áhrif þingflokks og fámennisstjórn-
ar.
6° „Venjulegur borgari“ eða „óbreyttur
flokksmaður“ getur nánast engin áhrif haft,
hversu mikið sem hann kann að starfa í
flokknum. Hann hlýtur að troðast undir
annars vegar milli fámennisstjórnar (og
þingflokks) — hinna eiginlegu valdhafa í
flokknum — og hins vegar hagsmuna- eða
þrýstihópanna. Eina von hans um áhrif er,
þegar slíkur ágreiningur verður innan valda-
stofnana flokksins eða milli valdastofnana
og þrýstihópa, að honum sé skotið til
fjöldasamkomu — og þó því aðeins, að hann
eigi þar setu. Ber að hafa í huga, að það er
einungis lítill hluti flokksmanna. Þær breyt-
ingar, sem gerðar hafa verið á skipulagi
sumra flokkanna og miða óneitanlega nokk-
uð í þá átt að dreifa valdi, eru þó svo litlar,
að ekki munar neinu, svo að enn verði séð.
7° Framangreindir virkir flokksmenn vilja
alla jafna fá umbun erfiðis síns. Sumir
leggja áherzlu á frama, aðrir á fyrirgreiðslu.
Af því sprettur viðleitni flokkanna til að
seilast sem víðast til áhrifa í valdastofnun-
um þjóðfélagsins — eða með öðrum orðum
það, sem kallað er flokksræði.
En eru þá nokkrar líkur á, að þessu verði
breytt?
Flestar mikilsvarðandi ákvarðanir, er lúta
að stjórn nútíma þjóðfélags, eru flóknar og
krefjast oft og tíðum margháttaðrar sér-
þekkingar. Jafnvel þeim, sem sitja í valda-
stofnunum þjóðfélagsins, getur reynzt það
fullerfitt, svo sem mörg dæmi sanna. Full-
komið álitamál virðist vera, hvort lýðræði í
hinum hefðbundna og viðtekna skilningi eigi
sér nokkra lífsvon við úrlausn slíkra við-
fangsefna. Hlýtur ekki að taka við fámennis-
stjórn, sem hefur vit fyrir fjöldanum? Ef
sú er niðurstaðan, virðist hin hefðbundna
skoðun á lýðræði naumast eiga sér viðreisn-
ar von á þessum vettvangi.
En fortakslaust verður þetta ekki fullyrt.
Ætla verður að almenningur, „hinn almenni
borgari“ sé í flestum tilvikum þess umkom-
inn að ákveða, hverjum hann vill fela forsjá
sína.
Álitaefnið er því, hvernig unnt sé að auka
áhrif hans á val manna til forystu.
Eins og fyrr er nánar lýst eru allir stjórn-
málaflokkar á íslandi stigskiptir, þannig að
óbreyttir flokksmenn eiga þess einungis
kost að hafa mjög óbein áhrif á það, hverjir
hafi með höndum forystu flokksins. Frá
þessu grundvallarskipulagi hefur ekki verið
horfið í neinum flokkum, ekki einu sinni í
nýju flokkunum tveimur, Alþýðubandalaginu
og Samtökum frjálslyndra og vinstri manna.
Líklegasta leiðin til að auka áhrif
óbreyttra flokksmanna er sú að taka upp
sem beinastar kosningar, þannig að óbreytt-
Sigurður A„ Magnússon:
HRÆSNI
EÐA
SKAMMSÝNI?
Taka íslenzka sendiráðsins í Stokkhólmi
20. apríl var meðal athyglisverðustu við-
burða yfirstandandi árs, ekki vegna þess að
athöfnin bæri neina sérstaka merkingu í
sjálfri sér, heldur vegna hins að hún var
táknræn mótmælaaðgerð gegn rotnu og
maðksmognu stjórnkerfi og varð undanfari
ýmissa markverðra atburða. Einn þeirra var
þráseta skólafólks í menntamálaráðuneytinu
24. apríl, sem lauk með aðför og ofbeldi
lögreglunnar, en í kjölfar hennar komu
yfirheyrslur yfir reykvísku námsfólki í Saka-
dómi Reykjavíkur ásamt allskyns meira og
minna duldum ógnunum, að ógleymdum
tilheyrandi lygum og fáránlegu handapati
lögreglunnar, sem lét kalla til yfirheyrslu
ungmenni, er hvergi voru nærstödd hinn
„ógnvænlega atburð“. Er það ekki í fyrsta
skipti sem verðir laga og réttar í þjóðfélagi
kunningsskapar og ættartengsla gera sig að
viðundrum á opinberum vettvangi.
Atburðirnir í Stokkhólmi og menntamála-
ráðuneytinu höfðu þó miklu merkilegri af-
leiðingar en hótanir stjórnvalda og handapat
lögreglu. Þeir vöktu í fyrsta lagi landslýð
til vitundar um kjör og kröfur íslenzkra
námsmanna erlendis, eftir að hérlendir
valdhafar höfðu árum saman daufheyrzt við
áköllum þeirra og áminningum, og varð það
til þess, að loks var ráðin viðunanleg bót
á lánakjörum námsmanna erlendis. í annan
stað — og kannski er það veigamest —
vöktu atburðirnir íslenzkt námsfólk erlendis
til fullrar vitundar um samtakamátt sinn og
þegnskaparskyldu. Afleiðingin varð meðal
annars sú, að víðsvegar um Evrópu hafa
íslenzkir námsmannahópar tekið að koma
saman reglulega og ræða í fullri alvöru og
hreinskilni um íslenzkt þjóðfélagsástand og
stöðu íslands í heimi samtímans. Þessir
kjarnar hugsandi og vakandi ungra fslend-
inga í ýmsum borgum Evrópu eru sannar-
lega einn gleðilegasti ávöxtur sendiráðstök-
unnar margumtöluðu.
Einsog vænta mátti hljóp íslenzka lág-
kúran upp til handa og fóta, þegar fregnin
um „byltinguna í Stokkhólmi" barst til
landsins, og mátti meðal annars sjá þess
ömurleg dæmi á síðum Morgunblaðsins, þar
sem ýmsir bögubósar voru kvaddir til að
um flokksmönnum öllum gefist kostur á að
kjósa flokksformann og aðra forystumenn
flokksins beint. Þegar þess er gætt, hversu
takmarkaðra kosta völ venjulegir borgarar
eiga um stefnumótun og töku ákvarðana, er
ekki óeðlilegt að réttur þeirra sé rýmkaður
til að ráða því, hverjum þeir fela úrlausn
málefna sinna. ♦
Koma með yfirlýsingar einsog þessar: „Hrein
óvirðing sem þeir hafa sýnt íslandi", „Stúd-
entana 11 á hiklaust að fangelsa", „Til stór-
skammar", „Skömm og álitshnekkir",
„Óskiljanleg ósvífni“, „Óviðurkvæmilegt
framferði“, „Það ætti að hegna því fólki
sem ræðst að íslandi“. Fyrsta og síðasta
yfirlýsingin eru kannski gleggstu dæmin um
þann sovétisma, sem Morgunblaðinu og öðr-
um málgögnum íslenzka valdakerfisins hef-
ur tekizt að innræta landslýðnum. Það eru
semsé nákvæmlega samskonar viðbrögð sem
koma fram hjá almennum sovézkum borgur-
um, þegar þeir eru spurðir álits á þeim
samlöndum sínum, sem leyfa sér að gagn-
rýna Sovétríkin á erlendum vettvangi eða
láta birta eftir sig ritverk erlendis, sem
hafa að geyma slíka gagnrýni. Mótmæli gegn
ríkjandi valdhöfum og valdakerfi jafngilda
árás á fósturjörðina í augum þessara sovézk-
íslenzku borgara, og verður ekki annað sagt
en gamall draumur Jóhannesar úr Kötlum
um „Sovét-ísland“ hafi rætzt með talsvert
öðrum hætti en hann óraði fyrir! Og Morg-
unblaðið gerði enn betur, því í inngangi
viðtalanna segir orðrétt: „Þess má geta að
fjölmargir, sem spurðir voru, neituðu að
svara á þeim forsendum, að þeir treystu sér
ekki til þess að gæta tungu sinnar um þessa
viðburði — slík var reiði þeirra í garð
ll-menninganna.“
Einsog þetta væri ekki nægilegt til að
draga upp eftirminnilega mynd af andlegu
ástandi fjölmargra íslendinga, gerðist sjálf-
ur menntamálaráðherra til að hnykkja á
fordæmingunni í ræðu sem hann hélt á
fræðslu- og kynningarmóti Skólastjórafélags
íslands 19. júní. Þar vék hann meðal annars
að þeirri „hreyfingu, sem náð hefur mestu
fylgi meðal háskólastúdenta í mörgum lönd-
um, bæði austan hafs og vestan, að kynna
skoðanir sínar og reyna að koma þeim fram
með kröfugöngum og upphlaupum, oft og
tíðum í andstöðu við lög og reglur." Um
þessa „hreyfingu" sagði hann ennfremur:
„Út af fyrir sig er ekkert við það að
athuga, að ungt fólk, eins og aðrir, gagnrýni
þjóðfélagið, bæði heima og annars staðar.
Og enginn þarf að vera hissa á því, að sú
gagnrýni sé háværari og ef til vill ósann-
gjarnari en hinna, sem eldri eru. í því er
ekkert nýtt. Hið nýja í sambandi við allt
þetta er, að gagnrýnin er nú oft borin fram
með þeim hætti og í þess konar andstöðu
við reglur lýðræðis- og réttarþjóðfélags, að
það virðist víða um lönd vera að hafa
tvenns konar afleiðingar.
Annars vegar er fullorðið fólk yfirleitt í
vaxandi mæli hvarvetna farið að fyrtast yfir
ólátum, sem það telur ganga úr hófi fram.
Hins vegar er farið að gæta virkrar and-
stöðu gegn þessari hreyfingu, andstöðu,
sem vill mæta henni með sömu aðferðum og
hún beitir sjálf. Mér finnst hvort tveggja
mjög varhugavert. Ég skil þá auðvitað, sem
fyrtast yfir lögbrotum og ólátum. En allt
þetta má ekki verða til þess, að djúp skapist
milli kynslóðanna.“
Undir þessar síðustu frómu óskir geta
væntanlega allir velviljaðir menn tekið, en
ráðherranum láðist að geta þess, hverjar
væru hinar raunverulegu orsakir „lögbrot-
anna og ólátanna", sem hann nefnir svo, og
eins hefði verið fróðlegt að fá skoðun hans
á því, hvort til dæmis meðferðin á íslenzk-
54