Samvinnan - 01.08.1970, Blaðsíða 18

Gestur Ólafsson:
Landið og byggðin
fræðingar bætast í starfshópinn
eða taka við af hinum fyrri, t. d.
félagsfræðingar, sálfræðingar,
hagfræðingar, stjórnmálamenn o.
s. frv. Þetta er mjög umfangs-
mikið starfssvið, þar sem arki-
tektinn verður að umskapa og
forma umhverfi okkar og kom-
andi kynslóða. Hann verður að
stjórna og taknarka hreyfisvið
oki:ar cg ákvarða eða hafa áhrif
á iifnaðarhætti okkar almennt.
Mikilvægi og ábyrgð sú er fylgir
þessu starfi er víst augljós, ekki
sízt er við hugsum um þætti er
við heyrum daglega, svo sem um-
ferðarvandamál, mengun, eyði-
legging gamalla verðmæta o. s.
frv., eða þar sem skipulagsstarfið
spannar víðast varðandi líf okkar
og notkun á landsins gæðum. Við
heyrum rætt um rányrkju, um
takmörkun á nýtingu landsins
gæða, um tækniþróun og um
tækniframfarir, sem e. t. v. eigi
eftir að eyðileggja land okkar eða
líf.
Þeim mun hraðar sem okkur
fjölgar og við aukum mannvirkja-
gerð, þeim mun meiri nauðsyn
skipulagningar. Skipulags sem
taki tillit til þarfa mannsins, and-
legra og líkamlegra, og hafi
manninn ávallt að miðpunkti
allra ákvarðana.
Ekki er ástæða til að ræða hér
nánar um skipulagsstarfið, því
aðrir munu gera það miklu gaum-
gæfilegar í blaðinu.
Arkitektinn á íslandi
Hver er þá staða arkitektsins
á íslandi? Eins og fram kom í
upphafi þessa máls, er stéttin ung
og á sér litla hefð í þjóðlífi okk-
ar. Skilningur á nauðsyn og
starfssviði arkitektsins hefir ver-
ið lítill, en þó vaxið verulega síð-
ustu árin. Þó er það svo, að bar-
áttu kostaði að knýja það fram,
að arkitektamennt þyrfti til að
veita forstöðu teiknistofu land-
búnaðarins, nú þegar sú staða
losnaði. Og skipuð er í dag nefnd
til að fjalla um friðun húsa án
þess að nokkur stafur standi þar
um að arkitekt skuli sitja í henni!
Undantekning er ef bæjarfélög
hafa ráðið sér arkitekt til skipu-
lagsvinnu eða annarra ráðgjafar-
starfa. Hér hefir Reykjavík þó
gengið á undan með góðu for-
dæmi og er að koma góðu formi
á þessi mál. Nú hafa nokkur
bæjarfélög fylgt á eftir, svo sem
Sauðárkrókur, Selfoss, Hvera-
gerði og Kópavogur.
Af því, sem hér er áður getið
og öðrum greinum hér í blaðinu,
ætti öllum að vera orðin ljós
nauðsyn skipulagsvinnunnar, að
hún sé unnin af sérfræðingum í
starfshóp, og hversu nauðsynleg
er víðfeðm þekking og yfirsýn
þeim er stjórnar slíkri vinnu,
ekki sízt þekking á manninum
sjálfum, eðli hans og þörfum.
Við eigum stórt og stórbrotið
land, fagurt land og nakið. Nekt
þess og stórbrotnu línur krefjast
þess, að aðgát sé höfð við alla
mannvirkjagerð. Þetta hljómar
sem öfugmæli fyrir mörgum,
fyrst í stað, því mörgum hættir til
að hugsa sem svo, að við getum
einmitt byggt gróft, hátt og stórt
vegna okkar stórbrotnu náttúru.
Og menn taka sem andstæðu Dan-
mörku, flata og fíngerða; þar
verði auðvitað að fara varlega og
hugsa um form og liti. En er
þessu svo farið? Danmörk og
flest önnur lönd eru gróðursælli
en ísland og vaxin háum trjám
og skógum. Útsýni og yfirsýn er
lítil, mannvirki hverfa í náttúr-
una. Hvsrfi ólánlegra húsa geta
virzt heilsteypt og aðlaðandi,
vegna gróðursins.
Land okkar er nakið og við-
kvæmt. Allt sem hróflað er við
er áberandi. Lítið smáhýsi inni
í óbyggðum getur verið sem
graftarbóla á fögru andliti, ef
ekki er tekið tillit til forma lands-
ins og lita. Tækniþróunin er ör,
og mikil mannvirki rísa á landi
okkar nú og í náinni framtíð. Við
getum eyðilagt land okkar og
náttúru þess á örskömmum tíma,
ef aðgát er ekki höfð.
Sjónmennt er nær engin kennd
í skólum landsins, og má ekki
lengur við það una. Þroska þarf,
þjálfa og aga sjónskynið eins og
alla aðra hæfileika, sem mannin-
um er gefið að geta þroskað og
notað sér til blessunar og ánægju,
ef rétt er á haldið.
Hér er eitt verksvið enn fyrir
arkitektinn, en ónotað, og þannig
má áfram telja. Auðvitað eru það
arkitektarnir sjálfir, sem verða
að skapa sér grundvöll, taka á og
beita sér í þjóðfélaginu. Það verð-
ur aðeins gert á einn hátt, arki-
tektinn verður að sýna í verki, að
hann hafi menntun og vegarnesti
til að geta leyst þau verkefni,
sem hann á og vill fást við. Verk-
in verða að tala og tjá nauðsyn
þekkingar hans, og þjálfunar.
Umhverfi það, sem við ölumst
upp í, lifum í, störfum í, hefir
mikil áhrif á alla okkar líðan,
andlega og þar með líkamlega.
Þetta umhverfi er hús okkar og
híbýli; borg, þorp og hverfi;
garðar og græn svæði; heimkynni
okkar. Við látum klippa hár okk-
ar hjá rakara, en gera við tenn-
ur hjá tannlækni. Rakarinn og
tannlæknirinn eru sérmenntaðir,
og okkur dettur ekki í hug að
fara annað með koll eða kjaft,
enda starfssvið þeirra lögverndað.
Hvað með híbýli okkar, bæi og
borgir; heimkynni okkar? Þarf
ísland er um 103.000 km2 að
flatarmáli, og þar búa nú að með-
altali 2 íbúar á hvern km2. Yfir-
borð landsins skiptist þannig:
gróið land 23.805 km2, vötn 2.757
km2, jöklar 11.922 km2, og auðnir
64.538 km2 eða um 64% af yfir-
borði landsins. Af grónu landi eru
tún 800—900 km2, skógar 20 km2,
kornakrar 4—6 km2, garðlönd 10
km2 og gróðurhús 0,1 km2. Um
1000 km2 eru þaktir lágum kjarr-
gróðri, og er annað gróið land
því um 22.000 km2.
Þetta er sá arfur, sem forsjónin
hefur fengið okkur til ábúðar og
meðferðar. í heild breytist stærð
hans lítið, en yfirborð landsins
er háð stöðugum breytingum,
bæði af völdum manna, dýra og
náttúruafla. Frá landnámsöld
höfum við af ráðnum hug eða
með aðgerðaleysi gerbreytt heild-
arumhverfi landsins, þannig að
nú myndi það vera nær óþekkj-
anlegt í augum landnema 9.
aldarinnar.
Á síðastliðnum 200 árum, og
þó sérstaklega á þessari öld, hef-
ur átt sér stað gerbylting á flest-
um sviðum efnahags- og félags-
lífs á íslandi. Sem dæmi má
nefna, að ef mannfjöldaþróun ár-
anna 1703 til 1785 hefði haldið
áfram til þessa dags, byggju nú
rösklega 10.000 íslendingar á
landinu öllu. Frá síðustu aldamót-
um hefur fólki einnig farið hlut-
fallslega stöðugt fækkandi í sveit-
um, þannig að heil byggðarlög
hafa lagzt í eyði. Jafnframt þessu
hefur fólki á þéttbýlissvæðum
fjölgað stöðugt, þannig að þar
búa nú meira en 85% þjóðarinn-
ar.
Með opinberri og hálfopinberri
fjárfestingu, staðsetningu skóla-
mannvirkja, félagsheimila, stefnu
í lánamálum, ýmsum tegundum
af skipulagi og fleiri aðgerðum
höfum við haft mikil áhrif á þá
þróun, sem ella hefði átt sér stað.
En höfum við nema að litlu leyti
öðlazt yfirsýn yfir eðli þeirra afla
enga sérlega menntun og þjálfun
til að skapa þau, móta og forma?
Látum hvern og einn þroskast
og starfa þar sem hæfileikar
hans, kunnátta, menntun og þekk-
ing fá notið sín bezt, og við mun-
um eiga áfram gott land, hreint
land, fagurt land.
Þorvaldur S. Þorvaldsson
og vandamála, sem við er að fást,
þannig að samhæfð uppbygging
geti átt sér stað? Og höfum við
skilgreint hvernig heildarum-
hverfi við viljum byggja á ís-
landi, hve dreift og hvers vegna?
Skipulagsákvarðanir hafa í
heild mjög afdrifaríkar félagsleg-
ar og hagfræðilegar afleiðingar,
bæði fyrir hverja þjóð, einstök
sveitarfélög og alla landsmenn.
Ef við viljum, getum við bætt
umhverfi okkar og lífsskilyrði til
muna með betra skipulagi. Til
þess að svo megi verða, er samt
algert frumskilyrði, að við leit-
umst við að þekkja til hlítar þau
vandamál, sem við erum að fást
við að leysa, og innbyrðis tengsl
þeirra, og að við leitumst við að
gera okkur sem bezta grein fyrir
afleiðingum af þeim ákvörðunum
sem við tökum. Gott skipulag er
lítils virði, ef skilningur og sam-
vinna almennings er ekki fyrir
hendi eða vilji viðkomandi sveit-
arstjórnar til að framkvæma
skipulagið og endurskoða það
stöðugt. Afleiðing af skökkum
ákvörðunum við gerð skipulags
eða framkvæmd þess getur hins
vegar kostað viðkomandi sveitar-
stjórn tugi og jafnvel hundruð
milljóna, en vanalega kemur þessi
kostnaðarmunur ekki beint fram,
nema við athugun mismunandi
þróunarmöguleika.
Sem þjóð höfum við enn yfir
tiltölulega lítilli þekkingu að
ráða á þeim vandamálum, sem
við er að fást í skipulagi. Þótt
margar ráðstefnur séu haldnar
árlega um húsnæðismál, og
hvernig lækka megi húsnæðis-
kostnað, er hverfandi litlu fjár-
magni varið til nauðsynlegustu
skipulagsrannsókna og dreifingar
á niðurstöðum þeirra, þótt t. d.
hafi komið í ljós við athugun um
300% mismunur á kostnaði við
að taka sambærilegar íbúðarhúsa-
lóðir á höfuðborgarsvæðinu í
notkun. Þótt kostnaður einn sam-
an sé að vísu ekki hæfur mæli-
kvarði á gildi umhverfis, geta
nauðsynlegar undirbúnings- og
samanburðarathuganir komið í
veg fyrir óþarfan kostnað og veitt
nauðsynlega aðstoð við stefnu-
mörkun.
Mikill hluti umræðu um skipu-
lagsmál hér á landi hefur að und-
anförnu verið það torskilinn og
margslunginn líffræðilegum sam-
líkingum, að oft hefur verið óger-
legt með öllu að skilja, við hvað
er átt, enda hefur almenningur
18