Samvinnan - 01.08.1970, Blaðsíða 52

í lögum allra flokkanna, nema Alþýðu-
bandalagsins og Samtaka frjálslyndra og
vinstri manna, er fámennisstjórnum veitt
nokkur heimild til stefnumótunar, en annars
er hlutverk þeirra öðru fremur bundið við
að annast framkvæmdastörf í þágu flokksins,
sem áður er nánar lýst. Þær hafa engin
formleg afskipti af framboðum, nema fram-
kvæmdastjórn Framsóknarflokksins, og eiga
engan hlut í afstöðu flokksins til ríkisstjórn-
ar. Þær virðast koma alloft saman, eða allt
frá vikulega til einu sinni í mánuði.
Til staðbundinna stofnana flokkanna telj-
ast flokksfélög, fulltrúai'áð og kjördæmisráð.
f öllum flokkunum er málum svo skipað,
að félögin eru grunneiningarnar, en þau
mynda síðan með sér samtök, sem takmörk-
uð eru við kjördæmi og kallast ýmist kjör-
dæmisráð eða kjördæmissambönd, en í
Reykjavík fulltrúaráð. Að vísu er þessi
skipan ekki alls staðar framkvæmd svo sem
hér er lýst. í Samtökum frjálslyndra og
vinstri manna skal t. d. kjördæmisráð ein-
ungis myndað, þar sem fleiri en eitt aðildar-
félag er í kjördæmi.
Sérstök fulltrúaráð, takmörkuð við kaup-
tún, kaupstað eða sýslu, eru í Alþýðuflokkn-
um og Sjálfstæðisflokknum, en verksviði
þeirra er fyrr lýst.
Hlutverk staðbundinna flokksstofnana er
öðru fremur bundið við útbreiðslu- og kynn-
ingarstörf, svo og hvers konar almenn fé-
lagsstörf í þágu flokksins. í lögum allra
flokkanna er þeim falið sérstakt hlutverk
við ákvörðun framboða til sveitarstjórna og
Alþingis. Gildir sú regla í öllum flokkum,
að flokksfélög á hverjum stað og fulltrúaráð,
þar sem þau eru, ákveða framboð til sveitar-
stjórna. Um framboð til Alþingis er hins
vegar skipan mála ekki á einn veg í öllum
flokkum. í Alþýðuflokknum ber fulltrúaráð
í Reykjavík og kjördæmisráð utan Reykja-
víkur fram tillögur til miðstjórnar um fram-
boð, en hún tekur síðan endanlega ákvörðun
um þau.
Sama regla gilti í Sósíalistaflokknum. í
öðrum flokkum ákveða kjördæmisráð eða
kjördæmisbing — í Reykjavík fulltrúaráð
— framboðin til Alþingis. Ekki hefur þess
verið hér kostur að rannsaka, hvort fyrir
hafi kornið, að miðstjórn Alþýðuflokksins
hafi breytt tillögum fulltrúa- og kjördæmis-
ráða um framboð. en ekki hefur slíkt komizt
í hámæli, svo að kunnugt sé, a. m. k. hin
síðari ár. Þegar þetta er haft í huga má
segja, að þessi málefni séu a. m. k. formlega
í höndum staðbundinna flokksstofnana. Það
útilokar hins vegar engan veginn hugsanlega
íhlutun flokksforystu um framboð, en ekki
er kostur að fjalla nánar um það hér.
Af þessu leiðir svo það, jafnvel þótt ekki
sé tekið fram í lögum hinna einstöku flokka
að staðbundnar flokksstofnanir hljóta að
hafa áhrif á stefnumótun í sveitarstjórnar-
málum og ýmis framkvæmdastörf á hinum
afmörkuðu svæðum.
Enda þótt flokkarnir séu ekki ýkja frá-
brugðnir hver öðrum um grundvallaratriði
skipulags, er þó í nokkrum greinum munur,
sem ætla má, að varpað geti Ijósi á einhver
megineinkenni einstaki’a flokka.
Eins og fyrr greinir eru fjöldasamkomurn-
ar áþekkar að eðli. Þó hafa Framsóknarflokk-
urinn og Sjálfstæðisflokkurinn sérstöðu að
því leyti, að fjöldasamkomur þeirra eru
miklu fólksfleiri en sömu samkomur hinna
flokkanna. Sama er einnig að segja um
fjölmennisstjórnir, — þær eru ekki ýkja
ólíkar hver annarri. Að einu leyti er þó
munur, sem orð er á gerandi: Staðbundnar
flokksstofnanir Framsóknarflokksins og
Sjálfstæðisflokksins hafa nokkur áhrif á
val í fjölmennisstjórnir, en því er ekki til
að dreifa í hinum flokkunum. í Alþýðu-
bandalaginu er þó önnur fjölmennisstjórnin,
— flokksráðið — skipuð að heita má ein-
vörðungu fulltrúum kosnum af kjördæmis-
ráðum. Þá má minna á, að formaður er í
öllum flokkum kosinn á fjöldasamkomu,
nema í Framsóknarflokknum, — þar er
hann kjörinn í fjölmennisstjórn (miðstjórn).
Um skipan fámennisstjórna skilur flokkana
helzt í því efni, að í Alþýðuflokknum, Fram-
sóknarflokknum og Alþýðubandalaginu
(sami háttur var einnig í Sósíalistaflokkn-
um) er hún kosin af fjölmennisstjórn. í
Sjálfstæðisflokknum hefur fjöldasamkoma
hins vegar mest áhrif á skipan hennar og í
Samtökum frjálslyndra og vinstri manna
kýs fjöldasamkoman fámennisstjórnina.
Eitt mikilvægasta málefni í hverjum
flokki er ákvörðun framboða til Alþingis og
sveitarstjórna. í öllum flokkum taka stað-
bundnar flokksstofnanir ákvörðun um sveit-
arstjórnarframboð, en ákvörðunarvaldi um
framboð til Alþingis er hins vegar ekki
hagað á einn veg: í Alþýðuflokknum hefur
miðstjórn það með höndum, og sama skipan
var í Sósíalistaflokknum. í öðrum flokkum
eru þessi framboð ákveðin í staðbundnum
flokksstofnunum (kjördæmisráðum, full-
trúaráðum eða flokksfélögum). í samræmi
við þennan mun virðist einnig bæði í lögum
og framkvæmd koma í ljós athyglisverður
munur á stöðu þingflokksins. í Framsóknar-
flokknum og Sjálfstæðisflokknum virðist
hún vera miklu sjálfstæðari en I Alþýðu-
flokknum fog einnig Sósíalistaflokknum).
Eins og sakir standa er ekki unnt að gera
viðhlítandi grein fyrir, hver hún verði i
Alþýðubandalaginu og Samtökum frjáls-
lyndra og vinstri manna. Þó virðist auðsætt,
ef lög flokkanna eru lögð til grundvallar,
að tengsl hans við fjöldaflokkinn eru miklu
lausari en þingflokks Alþýðuflokksins og
Sósíalistaflokksins, og má því ætla, að hann
verði nokkru sjálfstæðari.
Sjálfstæði þingflokks Framsóknarflokks-
ins og Sjálfstæðisflokksins birtist einkum í
því, að staðbundnar flokksstofnanir hafa
ákvörðunarvald um framboð og þingflokkur-
inn ákveður, hverjir skuli vera ráðherrar. í
Alþýðuflokknum er ákvörðun framboðsins
hins vegar í höndum miðstjórnar, og mið-
stjórn flokksins ákveður, hverjir skuli vera
ráðherrar. Sama skipan var einnig í Sósíal-
istaflokknum. í nýju flokkunum tveimur,
Alþýðubandalaginu og Samtökum frjáls-
lyndra og vinstri manna, eru það staðbundn-
ar flokksstofnanir, sem ákveða, hverjir skuli
vera frambjóðendur, eins og fyrr sagði, en
hins vegar liggur enn ekki ljóst fyrir, hvaða
stofnun fær ákvörðunarvald um, hverjir
verði ráðherrar, ef til slíks kæmi.
Þessi munur á sér sögulegar ástæður:
Framsóknarflokkurinn og Sjálfstæðisflokk-
urinn eru upphaflega stofnaðir sem þing-
flokkar. Tiltekinn hópur þingmanna sam-
einaðist um að stofna flokkana, og fylgi
þeirra grundvallaðist á fylgi þingmannanna.
Má því segja, að þeir séu stofnaðir kringum
þingflokkinn. Hinir flokkarnir, Alþýðuflokk-
urinn og Sósíalistaflokkurinn (þ. e. ef hann
er talinn sami flokkur og kommúnistaflokk-
urinn), voru stofnaðir utan þings og urðu
að brjóta frambjóðendum sínum leið inn í
þingið. Af þeim sökum hafa þingmenn þess-
ara flokka orðið flokksháðari en þingmenn
hinna flokkanna.
Hér má Skjóta því inn í, að þetta álitaefni
um afstöðu þingflokks til fjöldaflokks komst
á dagskrá, er skipulagsreglur Sjálfstæðis-
flokksins voru endurskoðaðar 1969. Þar er
nú kveðið svo á, að landsfundur kjósi 8
menn úr hópi utanþingsmanna, en þing-
flokkur 5 úr sínum hópi. Um áhrifaaðstöðu
í miðstjórn mun hafa orðið einhver tog-
streita milli þingflokks og óbreyttra liðs-
manna, en málalyktir urðu, að óbreyttir
flokksmenn náðu því marki að skipa meiri
hluta hennar.
Enn eitt höfuðatriði í skipulagi hvers
flokks er, hvernig háttað sé sambandi þeirra
stofnana, sem fara með stjórn flokksins í
heild, og hinna, sem staðbundnar eru. Þar
má greina nokkurn mun á flokkum. Að
sjálfsögðu eru margvísleg tengsl milli þess-
ara stofnana í öllum flokkum. Lög þeirra
allra hafa að geyma ákvæði þess efnis, að
félög verði á einhvern hátt að hafa öðlazt
viðurkenningu æðstu stjórnar flokksins og
þeim, ásamt öðrum staðbundnum stofnun-
um, gert að skyldu að senda henni skýrslur
og greinargerðir um starfsemi sína. Felur
þetta augljóslega í sér, að æðsta stjórn
flokkanna hefur margs konar tækifæri til
eftirlits með starfsemi félaganna og a. m. k.
óbeinna áhrifa. Augljóst er þó og athyglis-
vert, hversu lög Alþýðuflokksins, sbr. eink-
um 2. og 10. kafla lögbókar hans, hafa að
geyma miklu ítarlegri ákvæði um afskipta-
og íhlutunarrétt þeirra stofnana, sem hafa
með höndum stjórn flokksins í heild (í
þessu tilviki flokksstjórnar og miðstjórnar)
um málefni félaganna en lög annarra flokka.
Svipað var að segja um Sósíalistaflokkinn,
enda þótt lagafyrirmælin þar væru ekki eins
ítarleg. Ákvæði, sem að þessu lúta, eru miklu
fyrirferðarminni í lögum Framsóknarflokks-
ins og skipulagsreglum Sjálfstæðisflokksins.
Sama er að segja um lög Alþýðubandalags-
ins og Samtaka frjálslyndra og vinstri
manna.
Af þessu, sem nú hefur verið rakið, virð-
ist eins og Alþýðuflokkurinn sé öllu meira
miðstýrður en hinir. Sama var einnig að
segja um Sósíalistaflokkinn. En þetta á
sér sögulega skýringu, eins og fyrr var sagt.
Þróunin virðist í öllum flokkum stefna í
átt til valddreifingar og aukins svigrúms
einstakra flokksmanna. Kemur það e. t. v.
einna gleggst í ljós, ef lög Alþýðuflokksins
og Sósíalistaflokksins eru borin saman við
lög hinna nýstofnuðu vinstri-flokka, — Al-
þýðubandalagsins og Samtaka frjálslyndra
og vinstri manna. Auk þeirrar breytingar,
sem þegar er getið. má minna á, að í lögum
þessara nýju flokka er horfið frá öllum
ákvæðum um flokksaga, sem eru í lögum
eldri flokkanna, og í lögum Alþýðubanda-
lagsins er leitazt við að tryggja minnihluta-
hópum áhrifaaðstöðu með svokallaðri
punktaaðferð við kosningar til fjölmennis-
stjórna, svo sem áður er lýst. Síðast en ekki
sízt má minna á prófkjör það, sem farið hef-
52