Samvinnan - 01.08.1970, Blaðsíða 57

á þeim fáu mínútum, sem ég hef hér til um-
ráða, að gera neins konar tilraun til heildar-
skilgreiningar á sagnaskáldskap Gunnars
Gunnarssonar. Fyrir þá, sem slíkan fróð-
leik girnast, eru handhæg heimatökin að
leita til bóka lærðra manna, t. a. m. Dananna
Otto Gelsteds og Kjeld Elfelts eða Svíans
Stellan Arvidsons ellegar bókar Sigurjóns
Björnssonar, Leiðin til skáldskapar. Aðeins
vil ég, áður en lesturinn úr verkum Gunn-
ars hefst, gera grein fyrir því í sögum hans,
sem hefur orkað sterkast á mig sem les-
anda og mikinn unnanda margra verka hans.
Ef ég ætti í sem allra stytztu máli að
lýsa því, sem mér finnst framar öðru ein-
kenna skáldskap Gunnars Gunnarssonar,
yrði það helzt tjáð með einu orði — tví-
hyggja.
Mér virðist tvíhyggja birtast í verkum
hans nær öllum og í fjölbreytilegum mynd-
um: í einstökum minnum, í atvikarás og
aðstæðum, í efnisafstöðu höfundar og per-
sónusköpun.
Skal ég nú reyna að skýra þessi orð
nokkru nánar.
Fyrst er þá e. t. v. rétt að taka það fram,
að mér virðist tvíhyggja Gunnars Gunnars-
sonar annars eðlis en hin gamalkunna ný-
klassíska og rómantíska tvíhyggja, þar sem
höfundar gjarna leituðu allsherjar samræm-
is og jafnvægis, freistuðu þess að sætta and-
hverfur í einni samhverfu. Tvíhyggja Gunn-
ars Gunnarssonar leiðir sjaldnast til því-
líkra sátta, heldur er höfundarverk hans
mótað ævarandi baráttu. Hann heyir enda-
lausa Jakobsglímu. Ég hygg, að þetta höf-
undareðli sé nokkur skýring á því, hversu
mörgum verka hans er ólokið, eða lauk á
annan hátt en hann hafði fyrirhugað. Fæst
meiri háttar verka hans eru lokuð veröld
eða lukinn hringur, heldur meira í ætt við
línur eða örvar, sem stefna út í óendanleik
ann.
Ef nefna ætti íslenzk skáld, sem minna
á Gunnar að þessu leyti, koma í hugann
höfundar eins og Einar Benediktsson og
Stephan G. Stephansson. Oft er því líkt sem
glíman við yrkisefnið gefi verkum þeirra
fremur gildi en sú heild, sem skapast — eða
þó öllu fremur skapast ekki.
Sem andstæður frá þessu sjónarmiði má
benda á skáld eins og t. a. m. Jónas Hall-
grímsson og Tómas Guðmundsson — og af
sagnaskáldum Halldór Laxness. Hjá þessum
höfundum orka heildarmyndir fulllokinna
verka sterkar en innri átök þeirra.
Ein afleiðing af tvíhyggju Gunnars eru
því þau áhrif eilífrar, ólokinnar og óljúkan-
Erindi flutt á
bókmenntakynningu
stúdenta
28. febrúar 1970
legrar baráttu, sem sögur hans hafa á les-
anda.
Það, sem ég í þessu spjalli, meðan mér
dettur ekki betra orð í hug, leyfi mér að
kalla tvíhyggju Gunnars Gunnarssonar, birt-
ist ef til vill skýrast í verkum hans í sam-
antefling og átökum andstæðna af ýmsu
tagi.
Fyrst dettur mér þá í hug, hvernig ná-
lægð og fjarlægð birtast í samanlögðu höf-
undarverki Gunnars. Raunar er beiting
þessara andstæðna meðal hins forvitnilega
í bókmenntum heimsins. Hve oft er okkur
ekki hið nálæga fjarlægt og hið fjarlæga
nálægt? Nú vitum við það, að Gunnar
samdi verk sín í fjarlægð frá íslenzku mann-
lífi. En hvar verður þess vart? Ég hygg
hvergi, og því rammíslenzkari sem söguefni
hans eru, því nálægari virðast þau í verkum
hans. Hér er mikill munur á skáldlegri sýn
Gunnars og rómantísku skáldanna, sem
einnig dvöldust mörg í Danmörku, en sáu
ísland og íslenzkt mannlíf jafnan úr nokkr-
um fjarska. Að þessu leyti minnir Gunnar
meira á skáld eins og Henrik Ibsen, sem
samdi sum sérnorskustu verk sín suður á
Ítalíu. Raunar minnir Gunnar á Ibsen um
fleira, ekki hvað sízt með þeirri djúpu,
siðferðilegu alvöru, sem einkennir öll verk
hans.
í sköpun atburðarásar og aðstæðna leik-
ast á andstæður í sögum Gunnars. Þær lýsa
baráttu lífs og dauða, góðleiks og göfgi
andspænis illsku og mannvonzku. Athyglis-
vert er, hversu tíðum konur í verkum hans
eru fulltrúar hins góða. Að því er varðar
átök ills og góðs, er vert að minnast þess,
að vart hefur nokkur annar íslenzkur höf-
undur jafngeiglaust og hispurslaust krufið
hið illa í manninum. Sumar sögupersónur
hans eru beinlínis illskan holdi klædd —
hin tilgangslausa illska. Veikleikur og góð-
leikur mannlegs lífs frammi fyrir og í ei-
lífri glímu við illsku, þjáning og angist er
meginþema í sumum verkum Gunnars. í
þeirri listsköpun er hann jafnt í samhljómi
við existentialista 19. aldar eins og Dosto-
jevski, Nietzsche og Kierkegaard sem við
sundurtæting og lífsfirring okkar aldar.
Þessi efnisatriði eru ekki sízt rík í sögunum,
sem hann samdi á styrjaldarárunum fyrri
og eftir þau: Ströndinni, Vargi í véum og
Sælir eru einfaldir. Vegna þess, hve svip-
aður vandi er kjarnlægt þema á okkar
tímum, á ég örðugt með að samsinna þeim
mönnum, sem telja þessi verk standa að
baki öðrum sögum Gunnars. í Heiðaharmi
og Sálumessu lýsir hann aftur á móti þraut-
seigju, staðfestu og tryggð andspænis seig-
drepandi eyðing lífs. Hér er enn dæmi tví-
hyggjunnar, glímunnar eilífu, sem einkenn-
ir flest verk Gunnars í einni eða annarri
mynd.
Einstaklingshyggja og mannleg samábyrgð
eru enn andstæðar tvenndir, sem á ber í
verkum Gunnars. Raunar virðist ein-
staklingshyggjan miklu ríkari þáttur. Mér
finnst oft afstaða Gunnars minna á traust-
an og góðan bónda. Það er afskaplega mikið
af lífsviðhorfi bændahöfðingjans í verkum
hans. Yfirleitt eru sögupersónur Gunnars
gæddar höfðingslund. Jafnvel í mestu nið-
urlægingu sýna þær reisn. Tökum til dæmis
Bjarna og Steinunni í Svartfugli.
Annað höfundareinkenni Gunnars, er
minnir á bændur, sem ég hef þekkt, er fals-
leysi hans. Það er eitthvað ekta og traust
í öllu lífsviðhorfi hans. Honum eru leik-
brögð trúðsins fjarri. Þessi mikli heims-
borgari er í verkum sínum og persónulegri
viðkynningu hreinskiptinn og alvörumikill
austfirzkur sveitamaður.
Hvað skýrast birtist þó tvíhyggja Gunnars
Gunnarssonar í persónusköpun hans. í fjöl-
mörgum verka hans standa gjörólíkar og
andstæðar persónur hver gegn annarri.
Þetta höfundareinkenni sést strax í Borgar-
ættinni í bræðrunum, sonum Örlygs á Borg;
í Ströndinni síra Sturla og Thordarsen verzl-
unarstjóri; Ingólfur og Hjörleifur í Fóst-
bræðrum; Grímur Elliðagrímur og Páll Ein-
arsson í Sælir eru einfaldir. Ef til vill
standa þó hvergi á sögusviðinu fjölbreyttari
andstæður í persónusköpun en meðal þess
fólks, sem Uggi Greipsson elst upp með.
Hin tvískipta veröld Ugga birtist okkur
skemmtilega strax í fyrstu línum bókarinn-
ar, sem lesnar verða hér á eftir:
„Drottinn stóð mér fyrir hugskotssjónum
sem vænn og virðulegur föðurafi, Kölska
hins vegar á stundum svipaði til ofurlítið
viðsjáls og til alls búins, en samt ekki sér-
lega hættulegs og raunar fremur einfalds
móðurafa."
Hver man ekki afana hans Ugga eða
aðrar andstæðar tvenndir: bræðurna Greip
og Sigberg, systurnar Mens, flakkarana
57