Samvinnan - 01.08.1970, Blaðsíða 31

Einar Þorsteinn Ásgeirsson:
Arkitektúr:
Sjónarmiö
1. Almenn skilgreining
Þegar rætt er um nútímaarki-
tektúr, ná þær umræður til sviðs
alþjóðaarkitektúrs. Ræði menn
um þjóðernislegar undirgreinar
hans, koma fljótlega í ljós mis-
munandi skoðanir um skilgrein-
ingu þeirra: Sumir vilja skil-
greina formið sem einkenni grein-
anna, aðrir byggingarefnið og
enn aðrir áhrif heildarmyndar.
Allt um það, einkennin eru eitt-
hvað sem er, en verður ekki bent
á í fljótu bragði.
Hinir þekktu meistarar seinni
tíma byggðu allir í alþjóðlegum
stíl; þeir voru ekki bundnir sínu
byggðarlagi, og það sem meira er,
byggingar þeirra virðast sóma sér
jafnvel (jafnilla) hvar sem er. Á
íslandi gætir mjög áhrifa al-
þjóðastílsins, og er það vel. Þjóð-
ernisarkitektúr er bundinn tak-
mörkunum og einangrar.
Nú á tímum, þegar þjóðirnar
eru að færast nær hver annarri,
má með réttu líta hornauga sér-
hverja tilraun til að efla þjóð-
erniskenndir meðal manna. Þann-
ig má til dæmis efast um tilgang
þess að efla þjóðernisarkitektúr
sem vissan stil. Tilraunir arki-
tekta til að skapa þjóðernisarki-
tektúr er að vísu hægt að skilja
sem þörf fyrir vissa tjáningu í
formum út frá áhrifum náttúr-
unnar á viðkomandi stað. Þó er
vafasamt að gefa þeim form-
myndunum þjóðernisleg heiti.
Annarsvegar endurtaka sig nátt-
úruform víðsvegar um lönd, og
hinsvegar krefjast vissar form-
myndanir langrar þróunar til að
verða að sérkennandi þjóðernis-
legu fyrirbrigði.
Gerðar hafa verið tilraunir á
íslandi til að líkja eftir formi
hins langþróaða burstabæjar í
nýrri byggingum. Þær tilraunir
eru til einskis nema notuð séu
sömu byggingarefni og sama
burðarþolslega hlutfall og í upp-
runalega burstabænum. Þetta
tvennt takmarkar svo notkun
bygginganna sem um ræðir.
Á meðan þjóðernisarkitektúr
leitast við að endurvekja fornar
sögulegar staðreyndir, er alþjóða-
arkitektúr staðfesting á nútima-
þróunarstigi mannsins og menn-
ingu hans.
En hvað er þá íslenzkur arki-
tektúr?
Samkvæmt minni skoðun er
það sá arkitektúr, sem almenn-
ingur setur í samhengi við ís-
land, þ. e. sá sem er fyrir hendi
nú. Það sem við bætist á kom-
andi tímum er einnig samkvæmt
þessari skilgreiningu íslenzkur
arkitektúr eða verður það að
vissum aðlögunartíma liðnum.
Aðlögunin er hér fólksins að
arkitektúrnum.
Með öðrum orðum: íslenzkur
arkitektúr er ekki stílgrein, held-
ur umhverfi mannsins á íslandi.
Gamli símaklefinn á Lækjar-
torgi var íslenzkur arkitektúr;
sama er að segja um hinn nýja
í Lækjargötu. Árbær er einnig
íslenzkur arkitektúr og sömuleið-
is Norræna húsið í Mýrinni.
Þessa skilgreiningu má enn
víkka út: Það kemur eflaust nokk-
uð á óvart, þegar farið er að tala
um arkitektúr sem eitthvað annað
en þá list að hanna og reisa hús.
Eflaust telja margir, sem hafa
næmt eyra fyrir orðinu kúltúr,
að með þvílíku tali sé verið að
grafa undan rótum alheimsmenn-
ingarinnar. Þetta sé enn eitt
dæmið um versnandi tíma og
þykir sennilega vænna um hund-
inn sinn á eftir.
Þó er það svo, að með útvíkk-
un hugtaksins arkitektúr yfir á
allar breytingar sem mannleg
hönd gerir á hinni óspjölluðu
náttúru, frá plægingu akursins til
rykblásturs á fylgihnetti jarðar,
er aðeins verið að reyna að gera
umhverfi mannsins minna ógeð-
fellt en orðið er, ef ekki fegurra.
En lítum nú lauslega yfir þró-
un hugtaksins arkitektúr: Arki-
tektúr er gömul og gróin list-
grein. Aðdáendur hennar áður
fyrr viðurkenndu aðeins hið
fagra, er skapað var, sem arki-
tektúr. Hitt, sem einnig var skap-
að, hvort heldur um var að ræða
hús eða annað, en ekki þótti tak-
ast sem skyldi, var eitthvað ann-
að, óskilgreint. Er tímar liðu og
menn tóku að kenna sig við list-
greinina (Villard de Honnecourt,
uppi um 1235, er fyrsti Evrópu-
búi, sem kallar sig arkitekt, svo
vitað sé), þótti það eitt arkitekt-
úr, sem menn með starfsheitið
„arkitekt“ létu frá sér fara. Þá
varð til slæmur og góður arki-
tektúr. Hitt, sem aðrir gerðu en
arkitektar, féll undir mismun-
andi flokka, t. d. eins og verk-
fræðibyggingar, kenndar við
starfssvið þeirra sem hönnuðu
þær, eða bara mannvirki. Það er
einkennandi fyrir þessa þróun, að
handiðn verður smám saman að
list, þ. e. handverksmenn eins og
steinsmiðir að arkitektum, sem
oft telja sig listamenn. Stórkost-
legustu mannvirki fyrri tíma í
eiginlegri merkingu voru kennd
við listina.
Berum við þetta saman við nú-
tímann, kemur í ljós að stórkost-
legustu mannvirki okkar tíma í
eiginlegri merkingu eru ekki
gerð af arftökum handverksarki-
tektanna, heldur af stórum hópi
manna úr mismunandi fræði-
greinum, sem fáir telja sig lista-
menn.
Eða vill nokkur sómakær kúlt-
úrelskandi maður kalla skotpall-
ana í Baíkonúr eða á Kennedy-
höfða listaverk???
Það virðist augljóst að nokkur
stöðnun hefur orðið í faginu/
listinni arkitektúr. Hann hefur
að mestu misst þann ljóma, sem
hann bar fyrir u. þ. b. 30 árum.
Stéttir arkitekta hafa að miklu
leyti einangrað sig frá tækninni,
sem væri hún einkar ólistræn og
varla bjóðandi á kúltúrrabb-
kvöldi.
Nú er það hins vegar ekki
sæmandi að þegja um þá góðu
hluti, sem starfshópar arkitekta
hafa borið í barmi sér gegnum
þykkt og þunnt allt frá byrjun.
Eru það hin fagurfræðilegu lög-
mál, sem þeir hafa alið menn
sína upp við, vitaskuld með mis-
jöfnum árangri. Gæði þessara
lögmála verða ekki auðskiljan-
lega greind fremur en tónsmíða
eða vel framreiddra máltíða, en
allir þekkja hin beinu áhrif á
sjón, heyrn eða bragðskyn.
Þessi ágætu lögmál, sem arki-
tektamenntunin á sameiginleg
með öðrum listgreinum, ættu i
rauninni að tilheyra undirstöðu-
menntun hvers einstaklings. Að
auki verða þau vissulega „í ask-
ana látin“, þó þau fari eftir meiri
krókaleiðum en bókvitið. Því
miður er nú í dag lagt meira
kapp á að búa einstaklinginn
undir aðlögun að tækninni en að-
lögun að listinni.
Ekki er hægt að neita því, að
starfshópar arkitekta hafa veitt
visst aðhald í sköpun umhverfis
mannsins fram á síðustu tíma. Nú
er hinsvegar svo komið, að þessi
áhrif þeirra eru næsta lítil orðin.
Aðhaldið að hinni gegndarlausu
þörf framkvæmdamannsins til at-
hafna á kostnað náttúrunnar og
umhverfis mannsins er fátæklegt
orðið. Veik mótmæli við eyðingu
jarðar heyrast að vísu frá arki-
tektum víðsvegar um heim annað
slagið, en þar sem starfshópurinn
hefur ekki víkkað starfssvið sitt
svo neinu nemi út fyrir húsbygg-
ingar, veita þau mótmæli ekki
meira aðhald en annarra starfs-
hópa. Er ekki kominn tími til að
arkitektar láti sig meira varða
umhverfi mannsins en gömul hús,
hvort sem þau eru í Lækjargötu
eða annars staðar? Vilja þeir ekki
gerast sá ábyrgi aðili, sem skortir
á þessu sviði? Hverja snertir um-
hverfi mannsins meir en einmitt
þá sjálfa?
Með tækninni, sem við höfum
og ekki þýðir að loka augunum
fyrir, hefur framkvæmdamaður-
inn æ fleiri möguleika á að færa
náttúruna úr skorðum. Nú þegar
má tala um eyðingu lands í sömu
andrá og eitrun lofts og mengun
vatns á jörðinni.
Sé aðhaldið ekkert, verður út-
koman eins og búið er að spá í
Bandaríkjum Norður-Ameríku, að
fyrir árið 2000 verði jörðin einn
stór öskuhaugur, þar sem mann-
inum verði ólíft.
Með útvíkkun hugtaksins arki-
tektúr skiptir starfshópur arki-
tekta nánast um hlutverk frá því
að takmarka hugmyndaflug sitt
við að gera ný form í húsbygg-
ingum, sem fáir skilja nema sam-
starfsmenn þeirra, og fer að
forma allt umhvei-fi mannsins
eftir margvíslegum leiðum. „Ekk-
ert mannlegt er mér óviðkom-
andi“, sagði einhver merkismað-
ur, sem hefur örugglega ekki ver-
ið arkitekt. Þetta mættu þó vera
einkunnarorð arkitektastéttarinn-
ar, sem virðist því miður oft á
tíðum álíta framleiðslu sína meir
í þágu hins abstrakta hugtaks
„list“ en í þágu mannsins sem
lifandi veru. Arkitektúr sem
byggingarlist eingöngu er nú þeg-
ar orðinn of þröngur stakkur
fyrir þá arkitekta, sem hjálpa
vilja til að skapa umhverfi sæm-
andi einstaklingnum á þróunar-
braut sinni.
2. íslenzkar aðstæður
Af framansögðu mætti álíta, að
vandamál arkitektúrs á íslandi
væru engin: Það, sem er byggt,
er íslenzkur arkitektúr ón nánari
skýringar á orðinu. Arkitektum
stendur til boða nýtt göfugt hlut-
verk, sem kynni að auka starfs-
möguleika þeirra með samsvar-
andi framhaldsmenntun.
í rauninni á þetta framansagða
við öll önnur lönd. Sérvandamál
íslenzks arkitektúrs eru mannleg
vandamál bundin íslenzkum þjóð-
félagsaðstæðum. Að vísu byggist
skoðanamyndun mín á þessum
mannlegu vandamálum á nokkuð
fjarlægri athugun, en kostur þess
er hinsvegar sá, að þeim mun létt-
ara má ég drepa á málin.
Tvö meginvandamál há íslenzk-
um arkitektum. Hið fyrra og
31