Samvinnan - 01.04.1972, Blaðsíða 15

Dr. Sigurður Þórarinsson:
Saga jarövegseyðingar
á íslandi
eftir landnám
LANDNÁM ÞJÓÐVELDÍ l 1 , , NORSK STJÓRN DÖNSK STJÓRN SJÁLFST£Ð1
2x I Verzlunoremokun
t z I 1 1 1 1 1 1 I 1 I'1 x| 1 A.D. 900 IOOO IIOO 1200 1300 1400 1500 1600 1700 1800 1900 2000
W '

Lauslegt línurit af hitafarsbreytingum frá upphafi íslandsbyggSar.
Lárétta línan er nœrri meðaltalinu 1901—1930.
Þeir eru væntanlega fáir
orðnir, sem draga það í efa, að
geigvænleg jarðvegseyðing hef-
ur orðið hérlendis eftir að
landið tók að byggjast, og að
það var allt annað land um
gróðurútbreiðslu og gróðurfar
sem numið var fyrir ellefu öld-
um en það ísland, sem við
höfum nú fyrir augum.
Þótt margt sé nú véfengt,
sem staðhæft er í fornum rit-
um, er vart ástæða til að vé-
fengja þau orð Ara fróða, að
landið hafi verið „viþi vaxit í
miþli fjalls ok fjöru“ þegar það
byggðist. Ég tel ekki fjarri lagi
þá ætlan skógræktarmanna
okkar, að birkiskógar hafi þá
þakið um fimmtung landsins
og að yfir 90% þessara skóga
hafi eyðzt síðan. Um það
hversu mikið af gróðurlendi í
heild hafi eyðzt á þessum 1100
árum, kann Ingvi Þorsteinsson
betur að dæma en ég, en ekki
mun víst fjarri lagi, að það
hafi rýrnað allt að helmingi.
Vatn og vindar
Þó venjulega sé svo að orði
komizt, að landið hafi verið og
sé að blása upp, er þess að geta,
að vatn og vindar vinna saman
að jarðvegseyðingunni. Jarð-
vegurinn bæði fýkur og skolast
burt, og eru dragár, sem velta
fram kolmórauðar í vorleys-
ingum, ijóst dæmi um þátt
vatnsins í þessari jarðvegseyð-
ingu. Vatnið rennur ætíð und-
an halla, en vindur blæs oft
með hlíðum fram, og þess
vegna skerast jarðvegstorfurn-
ar oft í ferhyrnda reiti, og geta
þeir hinir mörgu, sem koma
að Gullfossi, séð glögg dæmi
þessa austan gljúfursins og um
leið sannfærzt um, að þessi
jarðvegseyðandi öfl eru þar ó-
hindruð að verki, enda verður
sumum útlendingum starsýnna
á þá jarðvegseyðingu, sem þar
fer enn fram, en á hinn fríða
foss.
Þrjár orsakir landeyðingar
siðan landið byggðist koma
einkum til greina. Þær eru:
versnandi loftslag, eldgos og
búsetan í landinu.
Allt frá því að menn fóru að
gera sér ljósa jarðvegseyðing-
una hefur verið um það deilt,
hver þessara orsaka sé höfuð-
orsökin. Eitt af ráðunum, og
líklega það öruggasta, til að
skera úr þessu, er að reyna að
tímasetja gang landeyðingar-
innar og kanna, hvort sá gang-
ur sé í tímasamhengi við breyt-
ingar loftslags og eldvirkni.
Eldvirkni
Víkjum fyrst að eldvirkninni.
Sumir hafa reynt að skella
meginskuldinni vegna land-
eyðingar á okkar virku eldfjöll,
og víst eru mörg dæmi þess frá
umliðnum öldum, að eldgos
hafi valdið tjóni á skógum og
öðru gróðurlendi, og nægir að
nefna Skaftárelda og Öskju-
gosið 1875, en það siðarnefnda
hefur óefað átt drjúgan þátt í
eyðingu jarðvegs á Jökuldals-
heiði og Jökuldal. Vafalítið
hefur stórgosið í Heklu árið
1510 spillt verulega landi á
Rangárvöllum, og svo mætti
lengi telja.
En ekkert bendir til þess, að
eldvirkni hafi verið að jafnaði
meiri á íslandi eftir að land
byggðist en fyrir búsetuna, og
fær hún þvi ekki skýrt, hvers-
vegna landeyðingin hefur verið
svo miklu meiri síðustu 1100
árin en árþúsundin á undan.
Og eins og ég hef áður bent á,
bendir útbreiðsla skóga í Rang-
árvallasýslu og Skaftafellssýsl-
um ekki til þess, að eldfjöllin
eigi sérstaklega mikinn þátt í
eyðingu skóganna, þar eð skóg-
arleifar er nú að finna þar í
nánd við þrjú af stórvirkustu
eldfjöllum landsins eftir að
það byggðist: Heklu, Kötlu og
Öræfajökul, en hvergi annars
staðar í þessum sýslum að
heitið geti. Þó ber að hafa í
huga, að fyrstu 2 aldir nor-
rænnar íslandsbyggðar virðist
hafa verið minna um eldgos
hér en síðar varð, og er rétt
að lita gang landeyðingarinnar
i ljósi þess.
Loftslag
Víkjum þá að loftslaginu.
Meira er líklega vitað um lofts-
lagsbreytingar hérlendis síð-
ustu 1100 árin en í nokkru öðru
landi. Er ekki rúm til að rekja,
hvernig sú vitneskja er fengin.
Er von til að enn megi um bæta,
m. a. með fyrirhugaðri borun
gegnum ísskjöld Vatnajökuls og
rannsóknum á ísótópasamsetn-
ingu ískjarnans. Telja má
nokkuð öruggt, að frá því að
landið tók að byggjast og fram
undir miðja 12. öld hafi verið
hlýrra hér en á síðari öldum, og
loftslagi á þessu tímabili er
helzt að jafna við tímabilið
1920—1960. Þegar líður að lok-
um 12. aldar, fer loftslagið að
versna og hitinn kemst í lág-
mark á timabilinu 1250—1350.
Líklega skánar loftslagið eitt-
hvað á 14. og 15. öld, en upp úr
miðri 16. öld er aftur farið að
versna í ári og tímabilið 1550
til 1890 er loftslagslega séð lík-
lega hið versta í sögu landsins
í ein 8000 ár. Hinsvegar er óvíst,
að nokkurntíma síðustu 2500
árin hafi verið hlýrra hér en á
tímabilinu 1920—1960.
Þessar loftslagsbreytingar
verður að hafa í huga þegar
rakin er gróðurfars- og jarð-
vegssaga landsins. Land, sem
er á jaðri hins byggilega, er
vitanlega viðkvæmara gagn-
vart loftslagsbreytingum en
hlýrri lönd.
Gangur gróðurfarsbreytingar
og jarðvegseyðingar
Þá er að athuga gang gróður-
farsbreytingar og jarðvegseyð-
ingar.
Þegar af áður tilgreindum
orðum Ara fróða má ráða, að
verulegar breytingar eru orðn-
ar þegar hann semur íslend-
ingabók á fyrsta þriðjungi 12.
aldar. Landið er ekki lengur
Jarðvegssnið úr Landsveit, er sýnir gjóskulög dökk (1) og Ijós (2) og fokjarðveg mismunandi grófan (3:
grófsöndugur, 4: meðalsöndugur, 5: mó-melajarövegur). Hœgra sniðið er hið sama og hið vinstra að gjósku-
lögunum frádregnum. Með hjálp hinna aldursákvörðuðu gjóskulaga er hœgt að reikna út hraða jarðvegs-
þykknunar milli þeirra og draga línuritið til hœgri á myndinni, en það sýnir gang jarðvegsþykknunar og
þar með uppblástur síðustu 8.000 árin.
15