Samvinnan - 01.04.1972, Blaðsíða 48

Ólafur Jónsson:
Lars Lönnroth og
innræti islendingasagna
Á undanförnum árum hefur víða um
lönd gætt nýrra viðhorfa í gagnrýni og
rannsóknum íslendingasagna. Ekki nóg
með að nú sé almennt fjallað um sögurnar
sem bókmenntir, skáldskap fyrst og
fremst — út frá fagurfræðilegum og bók-
menntalegum rökum í stað sögulegra og
bókmenntasögulegra. Athygli manna hef-
ur einnig beinzt í vaxandi rnæli að sam-
hengi íslenzkra mennta og menningar til
forna við evrópskar miðaldir og miðalda-
menningu, félagsfræði og pólitík íslend-
ingasagna engu síður en sagnfræði þeirra.
Einn þeirra manna sem við þessa sögu
koma er Lars Lönnroth, ungur sænskur
fræðimaður sem árið 1965 varði doktors-
ritgerð sína um íslendingasögur við há-
skólann í Stokkhólmi. Ritgerðin fjallaði
um evrópskar heimildir islendingasagna,
og var það i stytztu máli kenning höf-
undar að erlend áhrif á sögurnar væru
miklu meiri og þær til mikilla muna háð-
ari fyrirmynd erlendra bókmennta en til
þessa hefur verið talið.
Lars Lönnroth er fæddur í Gautaborg
1935, en lagði stund á háskólanám í Upp-
sölum og lauk þar kandídatsprófi í bók-
menntasögu og heimspeki 1956. Jafnframt
háskólanámi fékkst hann á næstu árum
við blaðamennsku og vakti athygli sem
ótrauður gagnrýnandi í dagblöðum, m. a.
Expressen og Dagens Nyheter í Stokk-
hólmi, og vann fyrir sjónvarp. Árið 1961
birti hann hvassyrt deilurit um aðferða-
fræði í norrænum bókmenntarannsókn-
um (Litteraturforskningens dilemma)
sem mikla athygli og umræður vakti, bæði
í Svíþjóð og erlendis. Þetta sama ár lauk
Lönnroth licentiats-prófi i bókmennta-
sögu með ritgerð um íslendingasögur og
hlaut þá styrk til frekara íslenzkunáms
hér á landi vetrarlangt.
Eftir deilurnar sem bók hans olli var
Lars Lönnroth ekki lengur vært í Uppsöl-
um en hélt á næstu árum áfram námi og
rannsóknum við háskólann í Stokkhólmi.
Og þar lagði hann fram doktorsrit sitt
1965 (European Sources of Icelandic Saga-
Writing: An Essay Based on Previous
Studies), en það var ágrip fjögurra rit-
gerða sem hann hafði áður birt í ýmsum
vísindalegum timaritum. Rannsóknir og
niðurstöður Lönnroths fólu í sér róttæka
gagnrýni og andstöðu við hugmyndir hins
svonefnda „íslenzka skóla“ í norrænum
fræðum, en fremsti talsmaður þeirrar
stefnu á Norðurlöndum er sem kunnugt er
Peter Hallberg, prófessor í Gautaborg.
Hallberg var „fyrsti andmælandi“ við
doktorsvörnina, og krafðist hann þess að
Lars Lönnroth yrði felldur frá doktors-
prófi. En kenningar hans og viðskipti
þeirra Peter Hallbergs vöktu hina mestu
athygli, einnig hér á landi, og engu minni
ágreining en fyrsta bók Lönnroths.
Málalyktir urðu þær að Lars Lönnroth
stóðst að vísu doktorspróf. En hann hlaut
ekki fyllstu viðurkenningu: dósentsstöðu
við háskólann í Stokkhólmi.
Að svo komnu ákvað Lönnroth að
hverfa úr landi, og gerðist hann nú kenn-
ari í norrænum fræðum við Berkeley-
háskóla í Kaliforníu. Þar fékkst hann á
næstu árum við kennslu, rannsóknir og
ritstörf, og var nú kyrrara um hann en
verið hafði um sinn, birti ritgerðir i
lærðum tímaritum og flutti fyrirlestra í
vísindafélögum og við ýmsa háskóla, í
Harvard, Cornell og í Stokkhólmi. 1969
varð hann loks dósent við háskólann í
Stokkhólmi en var engu að síður um kyrrt
í Berkeley þar sem hann er nú „associate
professor" í norrænum fræðum.
Sjálfur telur Lars Lönnroth rit sitt um
aðferðir bókmenntafræðinnar frá 1961
vera æskuverk og alltof hvassyrt. Hann
kýs að hugmyndir sínar séu metnar eftir
þeim fræðilegu ritgerðum sem hann hefur
birt undanfarin 5—6 ár, sem hann telur
þyngri á metunum en fyrri ritgerðirnar
— þótt þær séu ef til vill ekki eins líkleg-
ar að vekja umtal. En jafnframt bendir
hann á að nokkur hugarfarsbreyting sé að
verða í þessum fræðum um þessar mund-
ir, ýmsar hugmyndir sínar frá fyrri árum
þyki ekki lengur jafnargar villukenningar
sem þá, en vaxandi áhugi beinist að
skyldum viðfangsefnum.
Ef til vill var fyrsta alþjóðlega ráð-
stefnan um íslendingasögur, sem efnt var
til í Edinborg í fyrra fyrir frumkvæði
Hermanns Pálssonar, að nokkru leyti til
marks um þetta, en Lars Lönnroth var í
hópi fyrirlesara á ráðstefnunni. Viðfangs-
efni hennar var einmitt afstaða íslend-
ingasagna til vestrænnar bókmennta-
hefðar — „The Icelandic Sagas and the
Western Literary Tradition" eins og það
var orðað á ensku.
Um þessar mundir vinnur Lars Lönn-
roth að bók um Njáls sögu sem væntan-
leg mun á prent á næsta ári. En rétt er
að taka það fram að ritgerðin sem hér
birtist um „innræti íslendingasagna“ er
ekki þáttur úr því verki. Öllu heldur mun
hún vera aukageta af rannsóknum hans
á sögunni eins og að sínu leyti önnur
ritgerð, um Njálu og Alexanders sögu, sem
áður hefur birzt á íslenzku: Hetjurnar
líta bleika akra, í Skírni 1970.
í greininni sem hér fer á eftir (og áður
birtist í sænska bókmenntaritinu Bon-
niers litterára magasin 1970:X) prófar
Lars Lönnroth tízkuhugtak í félagsfræð-
um og bókmenntum um þessar mundir á
íslendingasögur: „indoktrinering" sem á
íslenzku hefur verið nefnt „innræting".
Innræting texta stafar í stytztu máli af
því verðmætamati, siðaskoðun, pólitísku
afstöðu eða annarri „hugmyndafræði"
sem fólgið er undirniðri í textanum, vit-
andi vits eða óafvitandi, allajafna mótað
af samfélagslegum og stéttarlegum kring-
umstæðum höfundar og verks. Innræting
kemur hvarvetna fyrir í notkun mannlegs
máls, hvers konar bókmenntum, frásög-
um og fréttaflutningi ekki síður en skáld-
skap. Auðvitað þarf hún ekki að vera af
hinu illa þótt oft sé vakin athygli á nei-
kvæðri innrætingu og áhrifum hennar, t.
a. m. í fréttum blaða og útvarps, barna-
bókum eða kennslubókum skólanna.
Segja má með einföldum orðaleik að
innræting í bókmenntum stafi af innræti
þeirra eins og það mótast af upplagi og
aðstæðum á hverjum tima. En hugtakið
er tilkomið og mótað af félagslegum sjón-
armiðum í bókmenntakönnun, viðleitni
manna að komast fyrir raunverulega
notkun og notagildi bókmennta í samfé-
laginu. 4
48