Samvinnan - 01.04.1972, Blaðsíða 47

Samvinnan - 01.04.1972, Blaðsíða 47
veginum. Ef við bindum okkur við mynd- listina, þá er staða manna á hennar vegi afar misjöfn. Það er þess vegna sem lista- menn eru svo oft ósammála. Og það er þess vegna sem svo margir eru ósammála listamönnum. Þeir sem standa fremst á veginum sjá, ef þeir horfa í rétta átt, fram fyrir veg- inn; þeir sjá vonandi örlítinn hluta þess svæðis, sem enn liggur enginn vegur um. Þeir sem standa aftar á veginum sjá ef til vill hvar hann endar, og þeir sjá lík- lega til þeirra, sem á endanum standa. Þeir munu ef til vill hrópa, að vegarendi sé hættulegur staður. En það er önnur saga. Við sjáum það í hendi okkar, að tveir menn, sem standa hvor á sínum staðn- um, sjá ekki nákvæmlega hið sama, enda þótt þeir horfi báðir í sömu átt. Þess vegna eru þeir að líkindum ekki alveg sammála. Ég má ekki láta hjá líða að taka fram, að þótt ég tali um að einhver standi öðr- um framar á þessum umrædda vegi, þá á ég ekki endilega við það að hann sé hinum eitthvað meiri, gáfaðri eða greind- ari í sjálfu sér. Sjónarsviðið er bara ekki það sama; það er staðreyndin. Svo við höldum okkur enn við veginn, þá má í þessu sambandi t. d. minna á þá vegagerðarmenn, sem vinna að því að snyrta kantana á veginum. Jafna þá til og sá í þá. Þeir eru vissulega ekki staddir fremst á veginum, en erum við þess um- komnir að segja þeirra starf ekki mikil- vægt? Vegir eru bæði fallegri og ending- arbetri, sé vel gengið frá köntunum, og vissulega viljum við veg menningar okk- ar sem fegurstan og svo traustan sem orðið getur. Ekki megum við heldur gleyma að veita því athygli, að vegar- kantarnir eru tveir. Hvað þýðir það? Jú, þeir sem snyrta vinstri kantinn sjá ekki það sama og hinir, sem um hægri kant- inn fjalla. Skýr mynd af ólíkum sjónar- sviðum, en hvort er betra? Jafnvel megum við hugsa okkur mann, sem horfir beint niður á veginn — hann hefur kannski lagzt niður og horfir í gegnum stækkunargler á litla sprungu, sem er að byrja að myndast á veginum. Þá sprungu hefðu hinir aldrei séð, en megum við ekki vera þakklát þeim, sem fylla í sprunguna áður en hún stækkar — áður en vegur menningar okkar springur í sundur? Fráleitur, afleitur, fjarstæður Það er oftlega sagt um framúrstefnu- menn í myndlist, að verk þeirra séu byggð á fráleitum hugmyndum. Þeir fái fráleit- ar hugmyndir, sem þeir síðan komi á framfæri með ýmsu furðulegu móti. Þetta má til sanns vegar færa. Athugum þetta ívið nánar. Hver er merking orðsins frá- leitur? í íslenzkri orðabók eru gefnar þrjár merkingar: í fyrsta lagi: afleitur, mjög slæmur, fjarstæður. í öðru lagi: frábitinn, að vera frábitinn einhverju. Og í þriðja lagi: sem snýr frá einhverjum. Ég býst við að í hugum flestra hafi orðið merkinguna, sem fyrst er talin: af- leitur, mjög slæmur, fjarstæður. Þarna eru hins vegar notuð þrjú (fjögur) orð til að túlka sömu merkingu, en merking þeirra orða innbyrðis er alls ekki sú sama. Þegar ég segi að framúrstefnumaður framkvæmi fráleita hugmynd, þá á ég hreint ekki endilega við það, að hún sé mjög slæm. Hún er fráleit vegna þess að hún leitar frá því sem hefðbundið er. Hún er afleit vegna þess að hún leitar af þeirri braut, sem mörkuð hefur verið. Hún er fjarstæða vegna þess að hún stendur fjarri því, sem við þekkjum bezt. Þá vegagerðarmenn, sem leita frá veg- arendanum til að mæla fyrir áframhaldi vegarins, getum við því kallað fráleita. En eru þeir endilega svo mjög slæmir? Ég hef ekki hætt mér út í þennan leik orðaskýringar til þess að ausa hrósyrðum alla framúrstefnumenn. Þeir eru, eins og aðrir, misjafnir að verðleikum. En ég bendi á, að við þurfum ekki umhugsunar- laust að dæma hugmyndir þeirra óhæfar eða slæmar, þótt við skiljum þær ekki í svipinn. Tilfinningar Á hverju byggja framúrstefnumenn? Listin hefur frá upphafi byggzt á tveim meginþáttum hugarfars, rökhugsun og tilfinningu. Ég hygg að tilfinningin hafi oftar verið sterkari þátturinn í mótun listaverka, en um leið sá þátturinn sem erfiðari er í skilgreiningu. Menn hafa á- kveðna tilfinningu fyrir ýmsu, sem þeir skynja; það verkar einhvern veginn á þá; en geta þeir skilgreint hvernig? Við getum tekið dæmi. Einhver nútímalistamaður hefur á- kveðna tilfinningu fyrir hinum síaukna hraða umhverfisins, þar sem allt gengur fyrir vélarafli og allt miðast við tíma, sem sífellt líður og bíður ekki eftir því sem gera þarf. Honum finnst þróun tækninnar ef til vill komin út í öfgar og vill kannski leggja sitt af mörkum til að minna mannkynið á, að það er maðurinn sjálfur, sem mestu máli skiptir, en ekki hið vélknúna umhverfi sem hann hefur búið sér. Þetta kann að vera sú tilfinning, sem listamaðurinn hefur gagnvart um- hverfi sínu, og upp af þeirri tilfinningu spretta verk hans. Hann leitar eftir ein- hverju, sem framkallar eða vekur með honum þessa tilfinningu; það getur verið næstum hvað sem er, aðeins ef honum finnst það samræmast þeim anda, er hann hyggst búa bólstað í það og það skiptið. Nú vitum við að tilfinningar ein- staklingsins eru persónulegar. Það er því engan veginn víst, að hlutur sem vekur ákveðna tilfinningu með einum hafi sömu áhrif á annan. Þetta veit listamaðurinn, og kemur honum því ekki á óvart, þótt verk hans séu ekki skynjuð á sama hátt og þau kunna að vera meint. Hann hefur jafnvel enga tryggingu fyrir, að nokkur annar en hann finni gildi í verkinu, en að gera tilraun er nokkuð, sem enginn framfarasinni fordæmir. Listin á ríkan þátt í að samræma til- finningar manna. Þess vegna hefur rót- gróið hefðbundið listform (til dæmis náttúrueftirlíking í málverki og síðar ab- strakt stefnur ýmsar) meiri líkur til að vera skynjað á svipaðan hátt af mörgum — tilfinningarnar, skynjanirnar hafa beinlínis mótazt af nálægð og tilveru listaverkanna. Þegar við ræðum um og dæmum þessi verk, byggjum við mat okkar á þeirri skynjun, sem við höfum öðlazt. En um framúrstefnuverkin eigum við erfiðara með að fjalla, vegna þess að tilfinninguna fyrir þeim höfum við ef til vill enn ekki mótað með okkur. Hugmyndaflug Ég minnist þess, að i hitteðfyrra ræddi ég ásamt nokkrum skólasystkinum mín- um úr Myndlista- og handíðaskóla ís- lands við einn meðlim SÚM um verk hans. Ég held ég megi fullyrða, að ekkert okkar hafi skilið manninn. Hann talaði um að hann legði ekkert upp úr litum og form- um verka sinna. Þau væru aukaatriði. Grasið, sem hann málaði grænt og gult og hvítt, hefði alveg eins getað verið svart og bleikt og blátt. Hann spilaði ekki á litinn, heldur frekar á þá tilfinningu, sem áhorfandinn hefði fyrir til dæmis einhverri áletrun eða slagorði, sem hann hafði málað á myndina. Þessi ummæli hans komu okkur fyrir eyru nánast sem bull. Ennþá skil ég þau kannski ekki til hlítar, en er þó auðfinnanlega nær því nú að átta mig á, við hvað er átt. Ekki ber að skilja þetta svo, að það sé framtíð myndlistarinnar að hætta að byggja á litum og formum; það er nokkurt álita- mál, hvort slík verk gætu talizt til mynd- listar. En framúrstefnumenn hafa leyfi til að líta svo á, að ekkert sé óhugsandi, jafnvel ekki að myndlist hætti að vera myndlist. Það er algjörlega óútreiknanlegt, hverju framúrstefnumenn kunna að finna upp á. Landslagsmálari byggir á handlagni sinni og hæfni til að líkja eftir fyrir- myndinni, svo og þjálfun til að koma auga á „eitthvað sérstakt“ í náttúrunni. Abstraktmálari byggir á þróaðri til- finningu fyrir litum og formum og hæfi- leikum til að veita henni útrás í verki. Framúrstefnumálarinn byggir á hug- myndaflugi. Eitt má ekki gleyma að minna á. Fram- úrstefnumaður verður að sjá hverju hann stefnir fram úr. Alveg eins og ökumaður, sem tekur fram úr, verður að átta sig á stöðu þess farartækis, sem framhjá á að aka. Sá sem brýtur lögmál verður að þekkja lögmálið. Annars veit hann ekki hvað hann er að gera. Þetta segir okkur, að enginn er fæddur framúrstefnumaður. Nokkur þekking á því, sem á undan er gengið, er nauðsynleg þeim sem brjóta hefðir, ef þeir ætlast til að á eftir þeim verði komið á þeirri braut, sem þeir marka með sínum fráleitu hugmyndum. Það má telja einkenni á framúrstefnu- mönnum, að þeim liggur ákaflega mikið á. Ökumaðurinn, sem fram úr ekur, virð- ist vera að flýta sér meira en sá sem fyrir honum er á veginum. Einn af þeim ungu mönnum okkar ís- lendinga, sem reynt hafa að marka stefnu fram úr samtímanum, sagði eitt sinn: „Flýtið ykkur að skoða verkin okkar í dag, á morgun verða þau orðin úrelt“. Við skulum taka eftir þessu heilræði, en höfum í huga, að þótt við skoðum í dag, munum við að líkindum ekki skilja fyrr en daginn eftir morgundaginn. ♦ 47
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56
Blaðsíða 57
Blaðsíða 58
Blaðsíða 59
Blaðsíða 60
Blaðsíða 61
Blaðsíða 62
Blaðsíða 63
Blaðsíða 64
Blaðsíða 65
Blaðsíða 66
Blaðsíða 67
Blaðsíða 68

x

Samvinnan

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Samvinnan
https://timarit.is/publication/340

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.