Samvinnan - 01.04.1972, Blaðsíða 40

svokölluðu vestrænu lýðræðisríkja hins
vegar sem gera bæði þessi valdakerfi Atl-
antshafsbandalaginu þóknanleg? Ég held
að svarið við þessari spurningu skýri að
miklu leyti eðli þess hernaðarbandalags
sem kennt er við Atlantshafið.
Dæmi Portúgals
Hvers vegna er Evrópa auðugur heims-
hluti? Því er að sjálfsögðu ekki auðvelt
að svara í einni málsgrein. Að miklu leyti
felst þó svarið í landvinningum og ný-
lendum í öðrum heimsálfum. Slíkt hefur
gerzt með vopnavaldi og á kostnað íbúa
viðkomandi landssvæða. Náttúruauðæfi
nýlendnanna hafa verið nýtt í þágu ný-
lenduveldanna. Slíkt veldur örri efna-
hagsþróun nýlenduveldis en viðheldur
stöðnun í nýlendunni. Þetta eru alkunn-
ar staðreyndir og við íslendingar höfum
sannprófað þetta á sjálfum okkur öldum
saman. Nýlenduþjóðirnar hafa síðan hver
af annarri risið upp og hrist af sér ok ný-
lenduvaldsins með misjöfnum árangri.
Nýlendurnar hafa þó skipt um nöfn. Þær
heita ekki lengur nýlendur. Þær heita
„vanþróuð ríki“. Þær hafa skapað auð-
legð Evrópu en hafa nú ekki getu til að
nýta eigin auðlindir. En þótt nýlendu-
þjóðirnar hafi í orði kveðnu öðlazt frelsi
sitt er þó á því veigamikil og athyglis-
verð undantekning. Ég á fyrst og fremst
við nýlendur Portúgals í Afríku. Portúgal
ver um helmingi þjóðartekna sinna til
að brjóta á bak aftur þjóðfrelsishreyfing-
arnar í Angóla, Mosambique og Gíneu.
Portúgal er einn af útvörðum frelsis Atl-
antshafsbandalagsins. Portúgal er talið
nauðsynlegur hlekkur í varnarkeðju
Vesturevrópu. Þar af leiðandi fær Portú-
gal vopn frá Nató. Þessi vopn eru að veru-
legum hluta notuð til að tryggja auðugum
portúgölskum landeigendum áframhald-
andi aðstöðu til að kúga og arðræna afr-
ikubúa. Ég hef kynnzt persónulega einum
af leiðtogum Frelimo — þjóðfrelsishreyf-
ingarinnar í Mosambique — skáldinu
Herráð Natós á Keflavikurflugvelli 1967.
Marcelino dos Santos. Hann fullyrti að án
aðstoðar Atlantshafsbandalagsins væri
Portúgal löngu búið að missa tökin á ný-
lendum sínum í Afríku. Angola er ofar-
lega í hugum okkar þessa dagana vegna
heimsóknar fulltrúa MPLA — einnar af
þjóðfrelsishreyfingum þess lands — hing-
að til Reykjavikur fyrir skemmstu. í því
sambandi var vakin athygli á því að við
íslendingar styddum þessa frelsisviðleitni
og hefðum sýnt það í verki með atkvæði
okkar á allsherjarþingi Sameinuðu þjóð-
anna. Jafnframt þessum stuðningi er ís-
land aðildarríki Atlantshafsbandalagsins
og samherji Portúgals. Portúgal er eitt
þeirra ríkja sem við íslendingar setjum
traust okkar á ef á okkur skyldi verða
ráðizt. Varnir okkar eru að nokkru leyti
tengdar vörnum Portúgals. Við höfum
samvinnu við Portúgal í hermálum. Sú
samvinna hlýtur að byggjast á því að við
eigum eitthvað sameiginlegt með Portú-
gölum, sem þurfi að verja. Hvað skyldi það
vera? Og svo styðjum við frelsisviðleitni
angólabúa. Er þetta ekki dálítið einkenni-
legt? Þætti slikur tvískinnungur ekki
undarlegur í persónulegum samskiptum?
Ég hef verið að velta því fyrir mér hvort
í þessari blendnu afstöðu komi fram sér-
stætt skopskyn og sjálfsháð íslendinga
eða alger vanskilningur á hugmynda-
fræðilegum grundvelli varnarmála fs-
lands.
Stórfyrirtækin
Bandaríkin urðu aldrei nýlenduveldi.
Landnemar Norðurameríku settust að í
svo víðáttumiklu og auðugu landi að það
tók þá langan aldur að leggja sitt eigið
land undir sig. Hins vegar er auðmagn
Bandaríkjanna hið sterkasta i veröldinni.
Það varð á undan öðrum þjóðum að skapa
hina nýju nýlendustefnu sem byggir ekki
á landeign og beinum stjórnaryfirráðum.
Ég á hér við ákveðna þróun á ferli hins
svokallaða frjálsa einkaframtaks. Þar má
á síðustu tímum aðgreina þrjú form sem
að nokkru leyti leysa hvert annað af
hólmi og að nokkru leyti ganga hvert upp
í annað. Þessi form eru samkeppnisfyrir-
tæki, einokunarfyrirtæki og svokölluð
margþjóðleg fyrirtæki. Samkeppnisfyrir-
tækin kannast allir við, okkur hefur ekki
svo sjaldan verið bent á að slík sam-
keppni fyrirtækja sé bezta trygging
neytandans fyrir sanngjörnu vöruverði.
Hins vegar hefur af einhverjum ástæðum
láðst að láta þess getið að neytandinn er
látinn standa undir rándýru auglýsinga-
stríði þessara fyrirtækja, því auðvitað er
allur auglýsingakostnaður innifalinn í
vöruverði. Einokunarfyrirtæki má kalla
þau fyrirtæki sem með samningum skipta
bróðurlega með sér ákveðnum markaði
og sameinast um að halda uppi verðlagi.
Skýrt dæmi um þetta verzlunarform höf-
um við íslendingar fyrir augunum þar
sem er olíuverzlunin í landinu. Margþjóð-
legu fyrirtækin eru auðhringar sem flest-
ir hafa bandarískt fjármagn að uppistöðu
og teygja arma sína um alla veröldina.
Nægir að nefna fyrirtæki eins og IBM,
FORD, ESSO sem dæmi. Öflugustu fyrir-
tæki af þessu tagi eru svo fjársterk að
sagt er að aðeins 14 ríki heims ráði yfir
meira auðmagni. Þessi fyrirtæki hafa
mikinn hluta heims að leikvelli til að
skapa einstaklingum hagnað, og efna-
hagskerfi auðugustu iðnaðarríkja heims
byggist að miklu leyti á tilvist þeirra. Þau
eru rekin eins og nýlenduveldi. Þau leita
hráefnis þar sem það er auðfengnast, láta
vinna úr því þar sem vinnuafl eða orka
er ódýrt og selja vöruna þar sem verð
hennar er hæst. Álverksmiðjan í Straums-
vík er nærtækt dæmi um hlekk í slíkri
keðju. Tilgangur þessara fyrirtækja er
ekki sá að vinna að heill almennings eða
þjóða, þau kæra sig kollótt um þá eyði-
leggingu sem þau valda með mengun,
þeim er sama þótt varan sem þau fram-
leiða sé óþörf (þá reyna þau að skapa
þörf fyrir hana), tilgangur þeirra er að
skila eigendum sínum arði. Þau viðhalda
40