Samvinnan - 01.04.1972, Blaðsíða 50

metorðastlga samreíagsins. Drápi þræl-
anna er lokið af á fáum síðum. En víg
Þórðar leysingj asonar og Sigmundar eru
vandlega undirbúin með dramatískum
forspám um feigð þeirra, síðan rækilega
frá því sagt hvernig reynt er að afstýra
ótíðindum, vopnaviðskiptum og andláti
þeirra loks nákvæmlega lýst. Fátt er um
það sagt hvað þrælunum finnist um það
sem fram fer: þeir eru ekki nema skugg-
ar á tjaldi sögunnar. Þeim mun meira
fáum við að vita um skoðanir Gunnars
og Njáls: þeim eru lögð ummæli og orð-
svör, heilar ræður í munn sem sífellt sýna
hversu vitrir, góðgjarnir menn og göfug-
lyndir þeir séu. Þegar þeir eiga orðastað
við sér minniháttar fólk, eins og t. a. m.
Hallgerði eða Sigmund, eiga þeir alltaf
síðasta orðið — svo sem til sanninda-
merkis um það hver eigi að njóta samúð-
ar lesandans. Og þráfaldlega eru þeir
leiddir fyrir sjónir — rétt eins og amerískt
forsetaefni í sjónvarpinu — i ýtarlegum
nærmyndum sem gera okkur kleift að
samsama sjálf okkur lýsingu þeirra. Áður
en langt um líður finnst okkur sjálfsagt
mál að þeir hafi ævinlega rétt fyrir sér,
meiri í sér og manneskjulegri í senn en
annað fólk í sögunni. Við lofum raun-
sæi höfundarins í frásögninni, en gerum
okkur enga grein fyrir því að í rauninni
er verið að villa okkur sýn með róman-
tískri glansmynd.
Lítum á kaflann þar sem Sigmundur
yrkir níðið, en áður hefur verið sagt frá
sáttum Gunnars við Njál og syni hans
á þingi:
Nú riða menn heim af þingi. Og er Gunnar
kom heim mœlti hann til Sigmundar: ,,Meiri
ertu ógiftumaður en ég œtlaði, og hefur þú
til ills þína mennt. En þó hef ég nú görvan
þig sáttan við Njál og sonu hans, og skyldir
þú nú eigi láta annarri flugu koma í munn
þér. Ert þú mér ekki skaplíkur; þú ferð með
spott og háð, en það er ékki mitt skap. Kemur
þú þér því vel við Hallgerði að þið eigið meir
skap saman." Gunnar taldi á hann langa
hríð, en Sigmundur svaraði honum vel og
kvaðst meir hans ráðum skyldu fram fara
þaðan af en þar til hafði verið. Gunnar sagði
honum þá hlýða mundu.
í þessum kafla getur ekki heitið að Sig-
mundur fái sjálfur að tala sínu máli fyrir
lesandanum. Gunnar talar einn i beinni
ræðu, og orðum hans fylgir hinn mesti
þungi. Þegar í fyrstu ummælum hans um
Sigmund, að hann sé „ógiftumaður", er
fólginn siðferðilegur dómur, þótt hlut-
lægnislega sé tekið til orða, sbr. nútíma-
mat á fólki sem lendir utangarðs við sam-
félagið, drykkjusjúklingum og afbrota-
mönnum. Ógiftumaður fer sjálfum sér og
öðrum að voða af því að hann megnar
ekki að fylgja leikreglum samfélagsins.
Þegar lengst gengur verður hann hvers
manns níðingur, vargur í véum, og verð-
skuldar fyllstu fordæmingu samfélagsins.
Sagan segir að Sigmundur hafi svarað
Gunnari „vel“ og heitið því að fara hans
ráðum fram þaðan í frá. En við trúum
honum ekki. Þess í stað gerum við ráð
fyrir að rætast muni sú forspá um bráðar
ófarir Sigmundar sem felst í ræðu Gunn-
ars. Því þá það? Sumpart vegna þess
epíska lögmáls að forspá hljóti að ganga
eftir sé hún lögð í munn öðrum eins
manni og Gunnari á Hlíðarenda. Og
sumpart vegna þess að sagan gerir ekki
sjálf ráð fyrir neinni sálfræðilegri þróun.
Þrjótur er og verður þrjótur, hetja hetja
og þrællinn þræll. Skinheilög fyrirheit
ógiftumannsins verðskulda ekki fremur
tiltrú en framburður kommúnista fyrir
amerískri þingnefnd. Það er ekkert spurs-
mál hvort Sigmundur eigi eftir að drýgja
önnur ódæði — aðeins hvenær hann muni
fremja þau.
Enda stendur ekki á því. Þegar að loknu
samtali þeirra Gunnars koma farandkon-
urnar til sögunnar. Og brátt eru þær
farnar að níða Njál og syni hans í köpp
við Hallgerði sjálfa í dyngju hennar. Loks
biður Hallgerður Sigmund að yrkja um
karl hinn skegglausa og syni hans, tað-
skegglinga:
Hann kveðst þess vera albúinn og kvað
þegar þrjár visur eða fjórar, og voru allar
illar. „Gersemi ert þú," sagði Hallgerður,
„hversu þú ert mér eftirlátur." Þá kom Gunn-
ar að í því; hann hafði staðið fyrir framan
dyngjuna og heyrt öll orðtcekin. Öllum brá
við mjög er hann sá inn ganga; þögnuðu þá
allir, en áður hafði verið þar hlátur mikill.
Gunnar var reiður mjög og mœlti til Sig-
mundar: „Heimskur ertu og óráðhollur er þú
vilt hrópa sonu Njáls og sjálfan hann, sem
þó er mest um vert, og slíkt sem þú hefur áður
gert, og mun þetta vera þinn bani. En ef
nokkur maður hermir þessi orð, þá skal sá
á brautu verða og hafa þó reiði mína." En
svo stóð þeim af honum mikil ógn að engi
þorði þessi orð að herma. Síðan gekk hann i
braut.
Bersýnilega er til þess ætlazt að Gunnar
komi lesanda fyrir sjónir sem kraftbirting
réttlætisins sjálfs í dyngjunni. Hann
stígur fram á sviðið eins og erkiengill í
þriðja flokks hóruhúsi. Ljóminn í kringum
hann verður enn skærari en ella vegna
þess að allt annað fer fram i hálfrökkri í
þessum kafla sögunnar. Við fáum ekki að
heyra vísurnar sem Sigmundur kvað, svo
að við gætum sjálf myndað okkur skoðun
á níðinu. Það eru viðbrögð Gunnars við
þeim sem gera þær að hneyksli. Eftir Sig-
mundi er ekkert haft nema svarið, að
hann sé þess albúinn, þegar Hallgerður
biður hann að yrkja nokkuð — sem sýnir
eftirlátssemi hans, að hann er þess albú-
inn við fyrstu hentugleika að bregðast
heiti sínu við Gunnar. Lýsing hans verð-
ur enn háðulegri þegar Hallgerður kallar
hann „gersemi" sína í næsta orði. Eftir
þetta er lesandinn ekki einasta viðbúinn
að una hörðum dómi Gunnars um Sig-
mund: manni finnst hann meira að segja
mildur! Sigmundur fellur á eigin bragði
þegar Skarphéðinn reiðir að honum öx-
ina i næsta kafla sögunnar. Þegar far-
andkonurnar herma Bergþóru níðið, þeg-
ar eftir atburðina í dyngjunni, og hún
brýnir sonu sína að reka réttar síns, finn-
ur lesandi svo glöggt að örlögin eru í ver-
unni réttvís.
Engu að síður er Sigmundur nánast al-
saklaus frá sjónarmiði nútima-lesanda
séð. Það er blöskranlegt athæfi að ráða
mann af dögum vegna fáeinna kviðlinga
um taðskegglinga og karl hinn skegg-
lausa — viðlíka hneyksli og láta taka
menn af lífi fyrir ótímabæra pólitíska
ádeilu nú á dögum, t. a. m. í einhverju
einræðisríkinu. Það væri harla auðvelt
að hagræða frásagnarhætti ögn í kaflan-
um sem nú var sagt frá, svo að Hallgerð-
ur, Sigmundur og farandkonurnar virtust
lesanda vænsta fólk, en Gunnar óþolandi
harðstjóri sem ekki má heyra svo mikið
sem smávegis spaug. Slík breyting væri
meira að segja fjarska æskileg, ef við
ætlumst til þess að bækur beri mannúð-
legan boðskap. Bara það hve auðvelt væri
að koma henni í kring sýnir hve ná-
kvæma stjórn Njáluhöfundur hefur á við-
brögðum lesanda síns, hvernig háttað er
innræting hins höfðinglega siðamats í
sögunni sem telur móðgun við höfðingja
miklu verra verk en þótt nokkrir æru-
lausir þrælar séu höggnir niður í svaðið.
Höfundi virðist meira að segja finnast
meira til um níðið en dráp Þórðar leys-
ingjasonar litlu fyrr í sögunni. Fóstra
sinn gátu Njálssynir borið i sjóði, en níðið
verður ekki þvegið af þeim nema með
blóði Sigmundar.
Tvenns konar dauðdagi
Náttúran sjálf verður í sögunni að hlíta
hinu höfðinglega verðmætamati hennar.
Þegar komið er að banadægri Njáls sést
eldur á himni og blóð litar skálann að
Bergþórshvoli. Um morguninn þegar
Höskuldur Hvítanesgoði er veginn skín
sól á akra svo sem til að árétta hversu
grimmilegt morð hans er. Sveitalífsmynd-
in er hagnýtt til að gera dauða hans að
kristilegu píslarvætti, Höskuld að fórnar-
dýri illra afla:
Veður var gott og sól upp komin.
í þenna tíma vaknaði Höskuldur Hvítanes-
goði. Hann fór í klœði sín og tók yfir sig
skikkjuna Flosanaut; hann tók kornkippu og
sverð í aðra hönd og fer til gerðis sins og sáir
niður korninu.
Þeir Skarphéðinn höfðu það mœlt með sér
að þeir skyldi allir á honum vinna. Skarp-
héðinn sprettur upp undan garðinum. En er
Höskuldur sá hann vildi hann undan snúa;
þá hljóp Skarphéðinn að honum og mœlti:
„Hirð eigi þú að hopa á hœl, Hvítanesgoðinn,"
— og höggur til hans og kom í höfuðið, og
féll Höskuldur á knéin. Hann mœlti þetta:
„Guð hjálpi mér, en fyrirgefi yðurl" Hljópu
þeir þá að honum allir og unnu á honum.
Fróðlegt er að bera þetta andlát — einn
af tragískum hátindum Njáls sögu —
saman við annað andlát síðar í sögunni.
Kolur Þorsteinsson, einn af brennumönn-
um, er veginn á Bretlandi þar sem hann
er við kaupskap:
Þenna morgun gekk Kári inn í borgina.
Hann kom þar að er Kolur taldi siljrið; Kári
kenndi hann. Síðan hljóp Kári til hans með
sverð brugðið og hjó á hálsinn, en hann taldi
silfrið, og nefndi höfuðið tiu er af fauk boln-
um.
í þetta sinn er ætlun sögunnar sýni-
lega að hlægja lesandann fremur en