Samvinnan - 01.04.1972, Blaðsíða 32

Þröstur Ólafsson:
Staöa landbúnaðarins
í þjóðarbúinu
Tilefni þessara hugleiðinga er viðtal
við landbúnaðarráðherra i dagblaðinu
Tíminn 21. júlí s.l., plagg nokkurt sem
landbúnaðarnefnd Alþýðubandalagsins
lét fara frá sér í fyrravetur undir nafn-
inu „Drög að stefnuskrá í landbúnaðar-
málum“ og viðtal við formann Stéttar-
sambands bænda í dagblaðinu Þjóðvilj-
inn 19. september s.l. Offramleiðsla land-
búnaðarvara, flótti úr sveitunum og léleg
afkoma bændastéttarinnar eru þau aðal-
vandamál, sem komið er inná í öllum
fyrrnefndum skrifum.
Landbúnaðarráðherra segir meðal ann-
ars: „Ég vil hinsvegar vekja athygli á því,
að nauðsyn ber til að gera kostnað við
framleiðslu landbúnaðarvara sem minnst-
an, og mín skoðun er sú að það verði
erfitt að gera launakjör bændastéttarinn-
ar sambærileg við launakjör annarra
stétta, eins og stefnt mun að, nema fram-
leiðslukostnaður búvaranna verði lækk-
aður“. Hér eru launakjör bændastéttar-
innar sett í beint samband við fram-
leiðslukostnað án nánari útskýringa. í
plaggi landbúnaðarnefndar Alþýðubanda-
lagsins er m. a. bent á aukna framleiðslu
þrátt fyrir verulega tilflutninga úr sveit-
unum. „Samt sem áður hafa kjör bænda
ekki batnað, nema síður sé, og eru þeir
nú að meðaltali lægst launaða stétt þjóð-
félagsins. Sú eina leið, sem bændur hafa
haft til að bæta kjör sín, hefur verið að
auka framleiðsluna enn meir. Þessu hef-
ur fylgt aukin vinna bóndans og aukinn
útflutningur. Útflutningsbæturnar hafa
svo aftur orðið til þess að tortryggni ann-
arra launastétta í garð bænda hefur auk-
izt.“
Hér er réttilega bent á þann vítahring
sem íslenzkur landbúnaður er í, en á
skortir að við gerum okkur nægilega grein
fyrir ástæðunum. Til þess þurfum við að
setja landbúnaðinn í hagfræðilegt sam-
hengi við aðrar framleiðslugreinar og
hagkerfi þjóðfélagsins sem slíkt. Þessir
punktar sem á eftir fara eru tilraun til
slíkrar greiningar.
Getur jafnvægi í byggð landsins, sam-
bærileg kjör bænda við aðrar stéttir,
landvernd og núverandi efnahagsstefna
farið saman? Nei, þessi fjögur atriði eru
ósamrýmanleg, og er m. a. tilgangur þess-
arar greinar að sýna fram á það.
a) Markaðsaðstaða landbúnaðarins
Við búum við borgaralega þjóðfélags-
hætti og kapítalískt hagkerfi. Það þýðir
að hinn svokallaði frjálsi markaður
myndar verðlag, stýrir fjárfestingu og
skiptir þjóðartekjunum. Erfiðleikar land-
búnaðarins liggja í markaðsaðstöðu bans.
Miðað við allt þjóðarbúið framleiðir hann
of mikið, en þénar of lítið. Markaðsað-
staða hans er sú, að hann selur afurðir
sínar á markaði sem einstakur bóndi get-
ur engin áhrif haft á, en kaupir hráefni,
vélar og annað á einokunarkenndum
markaði. Núverandi verðmyndunarkerfi
landbúnaðarvara, þar sem bændum og
neytendum er stillt upp hvorum á móti
öðrum, breytir þar litlu um.
Heildarsamningar bændastéttarinnar
eru tilraun til að yfirvinna erfiða mark-
aðsaðstöðu og öðlast vissa einokunarað-
stöðu. En slikt er vonlaust. Til þess eru
framleiðendurnir alltof margir. Á einok-
unarmarkaði getur frambjóðandi bæði
ákveðið verð og magn, en á fullkomnum
markaði getur frambjóðandi eingöngu á-
kveðið það magn sem hann er reiðubúinn
að selja gegn ákveðnu verði, sem hann
getur engin áhrif haft á. Einstakur bóndi
getur aðeins ákveðið, hve mikið magn
hann selur. Verðið er óbreytt hvernig sem
hann annars hagar sér. Að því leyti er
markaðsstaða hans sú sama og verka-
mannsins. Útflutningsuppbæturnar eru
einmitt til að hindra, að innlendi mark-
aðurinn takmarki framleiðsluna. Aðal-
atriðið er að bóndinn framleiði án tillits
til þess magns sem markaðurinn er reiðu-
búinn að kaupa af honum á núgildandi
verðlagi.
Verð landbúnaðarvara er miðað við
kostnað svokallaðs vísitölubús — en það
þýðir i reynd að aukin afköst miða að
lækkun afurðaverðs til bænda. Þannig
kemur út sú furðulega staðreynd, að eftir
því sem bændur strita meira og auka
framleiðsluna, þeim mun meiri verða
erfiðleikar þeir sem að bændastéttinni
steðja.
Hvorki núverandi verðlagskerfi né
samvinnufyrirtæki bændanna breyta
verulega þvi einokunararðráni, sem mark-
aðsaðstaðan orsakar, þótt hvort tveggja
dragi ef til vill úr því. Raunveruleg sam-
vinnuverzlun er nánast óhugsandi þar
sem kapítalísk vöruskipti eiga sér stað,
því það eru vöruskiptin sem móta fram-
leiðsluna, en ekki öfugt. Þau tryggja arð-
ránið með þvi að taka framleiðslugang-
inn í þágu hagsmuna fjármagnsins, en
ekki vinnunnar.
b) Landbúnaðurinn framleiðir of mikið
Hagfræðin þykist þekkja „lögmál“ sem
segir, að með hækkandi rauntekjum ein-
staklinga lækki hlutur matvara í heildar-
neyzlu þeirra. Til að útskýra þetta skulum
við gefa okkur, að ef rauntekjur hækka
um 50 af hundraði, þá hækki heildar-
neyzlan um 35%, en neyzla landbúnaðar-
vara aðeins um 5 af hundraði.
Ef athugaðar eru töflur um einka-
neyzlu, sem birtust í síðasta hefti Fjár-
málatíðinda, virðist fyrrnefnt lögmál
sannast. Tölurnar ná yfir tímabilið frá
1957 til ársins 1967. Þar sést m. a., að árið
1957 er heildareinkaneyzla íslendinga
3.794,2 milljónir króna, þar af eru útgjöld
fyrir matvörur 1.012,7 milljónir króna,
sem nemur 26.7% af heildareinkaneyzl-
unni. Árið 1967 er heildareinkaneyzlan
17.468,8 milljónir króna. Það sama ár eru
útgjöld fyrir matvæli 3.888,7 milljónir
króna eða aðeins 22,2 af hundraði einka-
neyzlunnar.
Þannig hefur hlutur matarneyzlu i
heildareinkaneyzlu landsmanna lækkað
um 4,5 af hundraði á þessum ellefu ár-
um. Þó hafa ýmsir matarliðir hækkað
verulega, og á ég þar einkum við inn-
fluttan mat, ávexti, kaffi o. fl. meðan
kartöfluneyzlan hefur staðið í stað.
Neyzla á súpukjöti hefur meira að segja
dregizt saman að magni til. Þannig mætti
lengi telja, en þessi upptalning nægir
okkur.
Hinsvegar hafa neyzluliðir eins og
skemmtanir, heimilishald, ferðalög,
heilsuvernd, snyrting o. fl. hækkað veru-
lega hlutfall sitt í einkaneyzlunni.
Við getum því slegið föstu, að í hag-
kerfi sem býr við nokkurn hagvöxt verð-
ur eftirspurn eftir landbúnaðarvörum
eftirbátur hinnar almennu virku eftir-
spurnar í þjóðfélaginu. Ef nú verðhlut-
fallið á ekki að versna til óhagræðis fyr-
ir landbúnaðinn, má landbúnaðarfram-
leiðslan ekki vaxa jafnört og önnur fram-
leiðsla. Að vísu hefur landbúnaðarfram-
leiðslan ekki vaxið nema um það bil 10%
á tímabilinu 1960—1969 (1960 = 872,6
milljónir króna; 1969 = 951 millj. kr. á
verðlagi ársins 1960), meðan aukning
þjóðarframleiðslunnar nam 44 af hundr-
aði. Afkastaaukning í landbúnaði er þó
mun meiri en þetta. Bæði í iðnaði og
sjávarútvegi hefur einnig orðið veruleg
framleiðsluaukning, þó einkum í iðnaði.
Tækniframfarir og hlutfallslega minnk-
andi eftirspurn leiða til lækkandi verð-
lags á landbúnaðarvörum. Ríkisaðgerðir
í einhverri mynd eru því nauðsynlegar til
að hindra örbirgð hjá þeim bændum sem
ekki halda í við tækniþróunina.
Það liggur því nokkuð ljóst fyrir, að
með sömu framleiðsluaukningu í land-
búnaði og í öðrum framleiðslugreinum
er aðleiðingin að vinnuafl flýr sveitirnar
— fer úr landbúnaði í aðrar framleiðslu-
greinar. Þessi flótti er þeim mun meiri
(að öðrum hlutum óbreyttum) sem af-
kastaaukning landbúnaðarins er meiri.
Þess vegna er það hagsmunamál fyrir
bændur, að landbúnaðarframleiðslan
minnki í stað þeirrar stefnu sem nú er
framfylgt — að afköstin aukist enn.
Nú verð ég að biðja fólk um að taka
ekki orð mín þannig, að ég sé hér með
einhvern óskalista um að skera niður
bændur. Þvert á móti — og nú geri ég
gildismat — vil ég ekki að þeim fækki,
en óbreytt stefna í landbúnaðarmálum
kallar á það. Sú hagfræðilega greining,
sem ég gerði hér að framan, er alveg
óháð minu mati á hlutverki bændastétt-
arinnar.
Samkvæmt ofangreindu má þvi segja,
32