Samvinnan - 01.04.1972, Blaðsíða 16

viði vaxið milli fjalls og fjöru,
skógareyðingin er þegar orðin
áberandi. Hér verður ekki lofts-
lagsbreytingu um kennt og
ekki eldvirkni heldur, nema e.
t. v. staðbundið, t. d. í A-Húna-
vatnssýslu og Skagafirði í sam-
bandi við Heklugosið mikla
1104.
Við höfum nú rannsóknarað-
ferðir, sem gera okkur kleift
að tímasetja allnákvæmlega
sögu gróðurfarsbreytingar og
jarðvegseyðingar í landinu,
einkum sögu uppblástursins.
Frjógreining gerir okkur kleift
að rekja gróðurfarsbreyting-
arnar og með hjálp aldurs-
ákvarðana gjósku (gosösku)-
laga getum við fylgzt næsta ná-
kvæmlega með jarðvegsþykkn-
uninni, sem er mælikvarði á
uppblásturinn. Því hraðari sem
uppblástur er á einu svæði, því
hraðar þykknar fokjarðvegur-
inn á nærsvæðum. Með því að
mæla jarðvegsþykktina milli
hverra tveggja gjóskulaga, sem
við vitum aldur á, er auðvelt
að reikna út, hvað jarðvegs-
þykknunin nam mörgum milli-
metrum að meðaltali á ári á
viðkomandi tímabili (2. mynd).
Steinefnainnihald mýrajarð-
vegs er einnig mælikvarði á
uppblásturinn.
Hvað hafa þá rannsóknir
með ofangreindum aðferðum
að segja um sögu jarðvegseyð-
ingar á íslandi? í stuttu máli
þetta:
Alla tíð síðan kvarteru ísöld-
Þykknun jarðvegs og rofbarðs-
myndun á Þjórsárhrauni í Land-
sveit. Bil milli beinna lína sýnir
þykknun á 500 árum og gefur til
kynna, að fram að landnámi hefur
jarðvegsþykknunin verið tiltölu-
lega hœg og jöfn, en miklu örari
síðan vegna aukins áfoks, sem
stafar af auknum uppblœstri. Örin
sýnir stefnu uppblásturs og áfoks-
vinds.
í stormi og regni leitar sauðkindin
skjóls undir moldarbörðum og þar
leitar hún einnig skuggsœlis í sól-
skini og hita. Með hornum og
klaufum losar hún moldina í
börðunum og flýtir þannig fyrir
uppblœstri. Meiri uppblástursauki
var þó sú aðferð mannkindarinn-
ar, að rífa upp víðitágar úr mold-
arbörðum, en tágarnar voru not-
aðar til að riða körfur, höft á hesta
o. fl. — Myndin tekin á Hauka-
dalsheiði. Kind sést hálffalin við
moldarbarðið. Ljósm.: Sig. Þórar-
insson, 16. júlí 1961.
Þegar Ferðabók Árna Magnússon-
ar og Páls Vídalíns var saman
tekin (jaröabókin fyrir Árnessýslu
1709) var land enn gróið að mestu
frá Haukadalsheiði norður fyrir
Sandvatn. Nú er þetta land gróð-
urvana. — Mynd tekin af Hauka-
dalsheiði. Jarlhettur í baksýn. —
Ljósm.: Sig. Þór., 16. júlí 1961.
inni lauk hafa verið hér meira
og minna gróðurvana affoks-
svæði, svo sem urðir og jökul-
sandar með jöklurn fram,
sandar með sjó fram, ung
hraun, vikur og hálendisauðn-
ir. Þegar hlýviðrisskeiði post-
glaciala tímans lauk, fyrir um
tveimur og hálfu árþúsundi,
voru þessi gróðurvana svæði
orðin mjög takmörkuð að flat-
armáli, miðað við það sem nú
er. Jöklar og ógrónir jökulsand-
ar voru minni um sig en nú,
gróðurmörk hærri og innlands
hásléttan að mestu gróin.
Þegar loftslag versnar stór-
kostlega með byrjun norrænn-
ar járnaldar, lækka gróður-
mörk nokkuð og jarðvegseyð-
ing færist í aukana — tvöfald-
ast eða þar um bil — og er sú
aukning næsta lítil í saman-
burði við þá, sem verður um
900 e. Kr., því þá verður jarð-
vegseyðingin brátt tíföld við
það sem hún var á hlýviðris-
skeiðinu (2. og 3. mynd). Og
þannig heldur hún áfram allar
götur til vorra daga, þó með
aukningu á 18. og 19. og fyrri
hluta 20. aldar.
Hvað er það sem skeður um
900? Ekki er það loftslagsbreyt-
ing til hins verra, ekki er það
aukin eldvirkni. Það er búseta
norrænna manna sem hefst,
búseta byggð á kvikfjárrækt,
byggð á rányrkj u í landi, sem
fram til þessa var næstum hið
eina gróðurlendi í allri veröld-
inni án grasbíta, landi við-
kvæms gróðurfars sem átti i
vök að verjast þegar fyrir
komu manna til landsins. Vafa-
samt er að í nokkru öðru landi
hafi jafnvæginu milli græðandi
og gróðureyðandi afla verið
raskað svo freklega af búsetu
og búskaparháttum.
Höfuðorsök jarðvegseyðing-
arinnar er ágangur búfjár og
eyðing skóga af manna völdum.
Versnandi loftslag síðari alda
á vafalaust einhvern þátt í
aukinni jarðvegseyðingu á
þeim öldum, en þar kom einn-
ig til fjölgun búfjár, einkum á
19. og 20. öld, og athyglisvert
er, að ekki minnkaði jarðvegs-
eyðingin í heild framan af 20.
öldinni þrátt fyrir batnandi
veðurfar. Þó jókst gróður áber-
andi á nokkrum landsvæðum
á fjórða tug aldarinnar, á með-
an þau voru fjárvana vegna
mæðiveiki og annarra fjár-
pesta, sem þá grasseruðu, og á
síðustu áratugum hefur vax-
andi ræktunarbúskapur dregið
úr jarðvegseyðingu, þrátt fyrir
kólnandi veðurfar.
Vituð ér enn — eða hvat?
Sigurður Þórarinsson.
16