Samvinnan - 01.04.1972, Blaðsíða 58

Til þess að maðurinn, í stað þess að
hrærast í hringiðu persónulegra afla og
vera háður duttlungum þeirra, geti fund-
ið eitthvert hald og sjálfstæði, þá þarf
hann að hugsa sér heiminn í kringum
sig, náttúruna, sem eina lögbundna heild;
hann þarf að eygja að baki þoku goð-
sagnanna þann grundvöll, sem rökrænn
skilningur náttúrunnar gæti byggt á, og
þannig hefst heimspekileg hugsun með
þvi í Grikklandi, að menn leita að hinni
óumbreytanlegu, eilífu frumorsök hinna
forgengilegu einstöku hluta, hinni svo-
nefndu „arche“. En þó þessi frumorsök sé
upphaflega stundum nefnd nafni ákveð-
ins efnis, svo sem vatn, loft eða eldur, þá
hefur þessi frumheimspekilega hugsun
allt annað innihald en vísindaleg efnis-
hyggja seinni tíma, því menn hafa ekki
enn sett nein skýr mörk milli huglægs
og hlutlægs veruleika, og hinn efnislegi
heimur felur ávallt i sér eða tengist and-
legum þætti, einhvers konar alheimsskyn-
semi eða logos, sem ríkir jafnt yfir gangi
náttúrunnar og yfir mannlegu siðferði,
hugsun og breytni. Leit hinna forngrísku
heimspekinga að frumorsök náttúrunnar
er því eitthvað, sem nær inn á svið sið-
fræðinnar, og þannig verður og stærð-
fræðin þessum hugsuðum ekki tæki til
hagnýtra vegana og mælinga, heldur leið
til að lyfta huganum ofar hinu tilviljana-
kennda til hins timalausa samræmis og
skipulags, sem veruleikinn lýtur.
Hinn forngríski heimspekingur verður
því snemma maður, sem skilur sig í
lifnaðarháttum frá almenningi, hinum
mörgu eða „tois pollois", sem sóttust eftir
stundlegum gæðum og blétu blautleg goð.
Þannig verða og hinir svonefndu heim-
spekiskólar fornaldarinnar ekki einungis
fróðleikssetur eða lærdómsiðjuver eins
og háskólar seinni tíma, heldur svipar
þeim meir til þess, sem við mundum á
vorum dögum kalla reglur, þar sem menn
sameinast um að framfylgja einhverri
ákveðinni lífsbreytni. Enda fór ekki hjá
því, að viss spenna myndaðist milli þess-
arar heimspekingastéttar og almennings,
sem af fastheldni við gamla trú og venj-
ur og af tortryggni hefur haft horn í
síðu þeirra, eins og kemur fram bezt og
eftirminnilegast í dauðadómi Aþeninga
yfir Sókratesi. Svipað kemur og fram í
andúð Rómverja á grískum menntum, og
þótt grískri heimspeki takist um síðir að
hasla sér völl í Róm meðal menntamanna,
þá er það einkum í formi stóískrar nauð-
hyggju, sem miðar að uppgjöf einstakl-
ingsins gagnvart óhagganlegri rás heims-
ins, eða epikúrískrar sérhyggju, sem bind-
ur einstaklinginn við það að keppa að
eigin vellíðan, en hvorug þessara kenn-
inga er til þess fallin að stuðla að gagn-
gerri heimspekilegri mótun hins róm-
verska veldis, sem einkennist af yfir-
drottnun og misrétti, byggðu á vopna-
valdi, en á sér ekki andlegan bakhjarl
nema í forheimspekilegum arfsögnum
og á lítt skylt við hið útópíska riki, reist
á heimspekilegri innsýn í hið sameigin-
lega góða, sem grísku heimspekingarnir,
þeir Platon og Aristóteles höfðu dregið upp
mynd af. Hér koma einnig í ljós takmark-
anir hinnar fornu heimspeki, henni tekst
aldrei að ná til nema fárra og verður
aldrei grundvöllur gagngerrar mótunar
lífshátta og þjóðfélags, heldur einangrar
hún einstaklinginn i sínu eigin lifi og ein-
kennist æ meir af lífsflótta.
Það verða því ekki hugmyndir hinnar
fornu heimspeki, heldur trúarlegar hug-
myndir kristindómsins, sem eiga lífsmátt
til að ganga af heimsskoðun fornra heið-
inna arfsagna dauðri og leysa þær af
hólmi. Hann kemur upphaflega fram sem
andheimspekileg kenning, sem gerir hina
vitru að fíflum, en beinir máli sínu til
hinna snauðu og ómenntuðu, því hug-
myndir hans um sköpun úr engu, um
upprisu og endurlausn samræmast lítt
hinum fornu hugmyndum um guðlegan,
skynsemi gæddan alheim eða kosmos og
fasta rás hans, og með því að boða ríki,
sem ekki er af þessum heimi, grefur hann
undan hinni fornu bindingu manna við
ríkið sem guðlega veru. En þegar kristin-
dómurinn hefur haslað sér völl sem ver-
aldlegt afl meðal hálfvilltra þjóða og þarf
að standast samkeppni annarra trúar-
bragða, hlýtur hann að sækja sér vopn í
smiðju heimspekilegrar hugsunar, sem
leitast við að skapa andlegt skipulag eða
ordo í heimi þjóðfélagslegrar ringulreið-
ar. Þá kemur fram söguheimspeki Ágúst-
ínusar kirkjuföður, þar sem hugmyndin
um ríki hinna sáluhólpnu, sem eru tengd-
ir bandi trúarinnar, civitas Dei, er sett
fram í stað hinnar fornu borgríkishug-
sjónar. Og í viðleitni sinni til að skýra
opinberuð sannindi trúarinnar með rök-
um fornrar heimspeki vinna þessir kirkju-
legu heimspekingar og hugtakasmiðir að
því að samlaga hinn forna heimspekiarf
kröfum tímans, en jafnframt stefna þess-
ir miðaldalegu hugsuðir, eins og hinir
fornu, að þeirri hugljómun, sem innsýn
inn i ævarandi sannindi átti að veita.
En með tilkomu borgaralegs þjóðfélags
á nýöld verður staða heimspekinnar enn
önnur; hún grundvallar og tengist vís-
indalegri verkmenningu, þannig að hún
verður sjálf vísindaleg, þ. e. ópersónuleg
iðja, sem stendur í litlu sambandi við líf
þess sem hugsar; hann stefnir ekki að
hugljómun sjálfs sín, heldur skoðar heim-
inn út frá hlutlausri almennri vitund.
Heimspekingar þessa tímabils verða því
í öllu æði harla ólíkir hinum fornu vitr-
ingum; þeir eru ekki lengur menn, sem
beita hugsuninni til að lifa fyllra og göf-
ugra lífi, heldur dregst borgaraleg heim-
speki nýaldar æ meir inn í lærdómsstarf-
semi háskólanna, og verður þar fyrst og
fremst vegur til akademísks og þjóðfé-
lagslegs frama og frægðar þeim, er við
hana fást.
Samt er það á þessu tímabili, sem heim-
spekin nær miklu almennari skírskotun
en hún gerði í fornöld, því ekki aðeins
hefur hin vísindalega afstaða nýaldar til
náttúrunnar gert manninum kleift að ná
valdi yfir henni, heldur rís og innan borg-
aralegs þjóðfélags seinni tíma heimspeki,
sem miðar að könnun mannlegrar sögu
og tilveru, og það er á þeim grundvelli,
sem heimspekin getur orðið prómeþeifsk-
ur eldur eða leiðarljós til gagngerrar
breytingar mannlegra lífs- og þjóðfélags-
hátta. ♦
Leifur Jóelsson:
JÚLÍMÁNUÐUR
Ferðaskrifstofan Markmið og leiðir sér engan
endi
á hálum brautum sínum
af hafi koma stálfuglar yfir kalda borg
með heimfúsa sumarferðamenn í iðrum
slyppir af forskrifuðum ævintýrum göngum við
á ný til gamalkunnra starfa
vetur fer í hönd leitar gamalla híða
og við höfum hvorki séð miðnætursól né
júlímánuð
sem lifir í endurminningu annars sumars
júlímánuð með fáeina dýrmæta sólskinsdaga
þegar við neitum að ferðast f draumum
rísum árla göngum þangað sem hugur okkar
stefnir
auðar göturnar
framhjá grímunum sem stara uggvænlega úr
búðargluggum
júlímánuð þegar þjáningar okkar hljóta nýja
merkingu
og við gerum tímann að vopni okkar
gefum honum svigrúm til að rísa í flóðbylgju
og skola sorann burt úr borgunum
júlímánuð í endurminningu annars sumars
með hugmyndir eins og sápukúlur sem börn
framleiða
á dýrmætum sólskinsdögum
svífa um óséðar af vegfarendum nálgast jörð
springa við snertingu
eða sundrast strax í loftinu
júlímánuð með óstöðuga veðráttu og hverfula
lukku
vængjaðar hugmyndir, sápukúlur
sem einstakar ná að berast á svifléttum
vængjum
Ijóma í litum regnbogans nokkur hraðfleyg
augnablik
í augum einhvers vegfaranda
í endurminningu júlímánaðar annars sumars
sem aldrei kemur tii baka.
Hrafn Gunnlaugsson:
DAGUR
(Tileinkað skáldinu Degi Sigurðarsyni)
sé trúfesta aðalsmerki snillingsins
þarf huldukonan ekki
að kvarta undan Iauslátum elskhuga
gefur sig allan í örvita ást
hræddur stoltur voldugur
sprengir Ijóð úr sárri kviku
slær leiftri i tréhausa
og kveikir í skóginum
að yrkja líf í bergþussa og steinrunnin tröll
að drekka við sleitur með stjörnunum
í hugljúfri djöfulmóðu í Ijóði
í undrun í einlægni
58