Andvari - 01.01.1990, Side 46

44
GUNNAR STEFÁNSSON
ANDVARI
raunar síðar. Sem sagnaskáld byggir hann á epískri hefð sem litlu eldri höf-
undar, sér í lagi Halldór Laxness, höfðu leitt fram til fullkomnunar. Þegar
Guðmundur er kominn á miðjan aldur taka menn hins vegar að draga þessa
hefð í efa og leita fyrir sér með annað form í prósaskáldskap. Þá var Guð-
mundur fullmótaður og hafði ritað margar sögur. En samt þótti mönnum
hann ekki hafa skorið úr um stöðu sína. Það kemur glöggt fram í kafla þeim
sem Kristinn E. Andrésson helgar honum í bókmenntasögu sinni árið 1949.
Og sem vænta mátti finnur Kristinn pólitíska skýringu á ávöntunum Guð-
mundar: „Höfundur virðist ekki hafa fundið neitt æðra takmark, er list hans
skuli þjóna, en við það hefur hún sjálf beðið tjón. Tímarnir hafa ekki heldur
verið skáldinu hagstæðir. Þeir hafa síður en svo gefið aðhald til listrænnar
vandvirkni né siðrænnar alvöru, heldur falið í sér stefnuleysi og upplausn.
Hinn upprunalega villta lífskraft, sem er styrkur höfundar, hefur honum enn
ekki tekizt að binda í listrænt form.“ í lok kaflans hnykkir Kristinn á þessu,
en segir líka að skáldsögur Guðmundar séu á margan hátt skemmtilegt við-
fangsefni og hafi ýmsa góða kosti, beri „vitni um lífskraft, hugkvæmni og
mikla frásagnargleði“ um leið og þær séu „að nokkru leyti mynd af þeirri
þjóðfélagslegu lausung og einstaklingshyggju sem færzt hefur í aukana síð-
ustu árin.“ (tslenzkar nútímabókmenntir 1918-1948, bls. 367-75).- Þetta er
glöggt dæmi um gagnrýni sem nú sést ekki lengur, að skáld skuli þjóna „æðra
takmarki“ í mannfélagsmálum, og gildi listaverksins ráðist að miklu leyti af
því hvort skáldið hafi „rétta“ meiningu um þau. Öllu heldur: listrænt og sið-
rænt gildi verksins verði að haldast í hendur.
Ekki hvarflar að mér að semja í stuttri tímaritsgrein yfirlit um sagnagerð
Guðmundar Daníelssonar eða meta verk hans, hvert og eitt. Hann er framar
öllu rómantískur sagnamaður og fæst við einfaldar frumgerðir í persónu-
sköpun. Rætur hans liggja í nýrómantíkinni, eins og annarra þeirra höfunda
sem mestan svip settu á bókmenntir okkar fram um miðja öldina.
Nýrómantískar hugmyndir um einstaklinginn og umhverfið móta sögur
hans, ásamt drjúgum skammti af fræðum Freuds. Áhugi Guðmundar er ætíð
bundinn frumlægum hvötum einstaklingsins sem hann magnar og stílfærir
upp í goðsögulegar víddir. Þróunin í sögum hans er frá breiðum raunsæileg-
um þjóðlífslýsingum í byrjun í átt til meira táknsæis og djarfari stílfærslu
mannlýsinga um miðbik ævinnar. Frá þeim tíma eru m.a. / fjallskugganum
(1950) og Blindingsleikur (1955), hvort tveggja stuttar sögur og dramatískar
í formi. Síðan koma sögulegar skáldsögur tvær og eftir það epísk verk sem
byggja ljóslega að meira eða minna leyti á byggðarsögu Suðurlands. Þar er
fremst sagan Húsið (1963), um hnignun Brimvers (Eyrarbakka) og þess
danska menningarlega kaupmannavalds sem þar átti óðul. Þessi saga er
einkar vel sögð en verkar á lesandann eins og ómur eldri sagna, einkum