Andvari - 01.01.2005, Side 108

106
ÁSTRÁÐUR EYSTEINSSON
ANDVARI
á vorum dögum“ og þetta vandamál framkallast á sérlega ögrandi hátt í
verkum Joyce.
Og enn kemur Laxness að þessu efni og að Joyce, níu árum síðar, í áður-
nefndum Skáldatíma (1963). Hún hlýtur að teljast merkileg þessi „samræða"
lykilhöfunda Irlands og Islands. Það er eins og Joyce sé sífellt að knýja dyra;
Laxness segir landsmönnum að þama sé að vísu merkur gestur á ferð en vill
þó ekki hleypa honum inn og færir fyrir því ýmis rök. Joyce er sagður bera
höfuð og herðar yfir aðra súrrealista og hefur í raun útrýmt þeim
[...] svo eftir stendur af uppskeru þessarar stefnu aðeins ein bók, Ulysses, sem verkar á
nútímamenn eins og Fjallið Eina. Þessi tilraun er líka í eðli sínu svo einstæð að hver sá
maður sem reynir að líkja eftir öðru eins furðuverki gerir sjálfan sig að minna manni;
eða öllu heldur fargar sér sem rithöfundur.24
Þungavigt Halldórs Laxness í íslensku menningarlífi birtist meðal annars
í því hvemig ummæli hans enduróma í textum annarra. Samlíkingin við
„Fjallið Eina“ hefur þannig verið sótt til Laxness og notuð sem hrósyrði í
umfjöllun annarra um Joyce. Hún birtist meira að segja aftan á kápu íslensku
þýðingarinnar á Ulysses (báðum bindum), þremur áratugum síðar. Þar segir
svo um skáldsöguna: „Hún er svo mögnuð í frásagnartækni sinni, lærdómi,
hispursleysi og útsmoginni gamansemi, að hún „virkar á nútímamenn eins og
Fjallið eina“ (Halldór Laxness).“25 Hér hefur samhengi tilvitnaðra orða verið
hnikað verulega til um leið og íslenska nóbelskáldið er látið leiða Joyce inn í
þau híbýli þar sem hann áður vildi meina hinum írska kollega sínum aðgang.
Hvaða fjall er þetta, sem Laxness kallar Fjallið £ina, með stóru E-i, svo rétt
sé farið með alla stafkróka? Raunar heita tvö fjöll á suðvesturhomi landsins
„Fjallið eina“ en þótt þau rísi hvort um sig skýrt upp úr sléttlendi, standa þau
vart undir svo tilþrifamikilli samlíkingu og hún yrði jafnvel tvíbent. Hvers-
vegna ekki frekar Herðubreið, ef grípa þurfti til íslensks fjalls? Líklegra má
því telja að þetta sé biblíuvísun og eigi að undirstrika hversu langt Joyce
gangi í meinlætasamri formdýrkun sinni, sem jafnframt er þó formleysi.
Nema þetta sé sjálfur Ólympstindur í íronísku aftanskini.
Þegar að er gætt má sjá að Laxness fer hér tæpast lofsamlegum orðum um
verk og fagurfræði Joyce. „Fjallið Eina“ er einstakt og forvitnilegt, en það er
líka afbrigðilegt og ekki til eftirbreytni, vilji menn ekki fremja listrænt sjálfs-
víg. Þetta undirstrikar Halldór þegar hann ítrekar
[•••] að bók Joyces hefur uppurið surrealismann bæði að yrkisefnum og aðferð, og
er í senn unicum og curiosum sem aðeins heyrir undir bókmentir í sama skilníngi og
kálfur með fjórum höfðum undir náttúrufræðina. [...] Á þeim tíma sem þjóðfélagið var
í brennipúnkti hjá mér, þá var ég í skipulagðri fjarlægð við jafnþjóðfélagslaust appírat
og það sem James Joyce stýrir.26