Tímarit lögfræðinga - 01.10.1953, Síða 18

208
Járniö á Dynslcógafjöru og málaferli um ]>aö.
Þeir, sem slík lönd höfðu numið, fluttust þá brott og námu
lönd annars staðar. (sbr. t. d. Gnúpa-Bárður, Landn., bls.
166—167). Slík yfirgefin lönd voru stundum numin aftur
(Landn., bls. 164—165 sbr. 167), en oft ekki (Landnám í
Skaftafellssýslu t. d.).
Ólíklegt er, að lönd, sem aldrei voru numin og lönd, sem
yfirgefin voru, hafi verið algerlega eigendalaus eða utan
við lög og rétt. Ljóst er og af Grágás, að svo er ekki, a. m.
k. er fram liðu stundir, sbr. Landabrigðisþátt 460 (Staðar-
hólsbók, Kbh. 1879, bls. 537). Þar segir: „Þat er mælt at
almenningar ero a landi her. Þat er almenning er fiorð-
ungsmenn eiga allir saman“. Sbr. og Járnsíða, Lbb. 29
(Kbh. 1847, bls. 107) og Jónsbók, Llb. 52 og 59 (Kbh. 1904,
bls. 185 og 193). 1 aðalatriðum eru ákvæðin eins, þ. e. að
fjórðungsmenn eigi saman rétt í almenningum og megi
hver og einn þeirra nytja þá innan vissra takmarka. 1 Jb.,
Llb. 52 kemur beint fram, að hver sá, sem taldi sér rýmri
rétt eíi öðrum, varð að sanna þann rétt sinn. Virðist því, að
jafnvel réttur til landnáms á slíkum stöðum hafi verið tak-
mörkunum háður.
Er fram liðu stundir, komu lögdæmin, a. m. k. að nokkru,
í stað fjórðunga, síðar ömtin og loks tóku sýslur við að
nokkru, en ríkisvaldið að nokkru.
Eðlilegt má e. t. v. telja, að réttur í almenningum, er
enginn gat sannað tilkall til, væri eftir sem áður eign
þeirra, er á landsvæði fjórðungs bjuggu.
En sá hængur er þó á, að erfitt er að finna einstakan
aðila, er til fyrirsvars væri um þennan rétt. Sýslunefndir
kæmu hér helzt til álita. Þar yrði þó aldrei um neinn einn
aðila að ræða og staðarmörk víða breytt. Hneigðin hefur
og gengið í þá átt að auka ríkisvaldið á kostnað annarra
stjórnsýsluaðila. Dómstólar og fræðimenn eru og á þeirri
skoðun, að almenningar séu eign ríkisins að því leyti, sem
aðrir sanna sér ekki réttindi þar. Slík sérréttindi eru marg-
vísleg, t. d. beit, selstaða, veiði, skógarhögg o. s. frv. og
mjög algcng. En með þessari takmörkun má finna eigna-
rétti ríkisins nokkra stoð í lögum, auk þeirra ákvæða forn-