Tímarit lögfræðinga - 01.12.1990, Blaðsíða 3

TÍMARIT
LÖGFRÆÐINGA
3. HEFTI 40. ÁRGANGUR DESEMBER 1990
RÉTTARHEIMILDIR OG LAGATÚLKUN
Til skamms tíma hefur athygli lögfræðinga lítt beinst að álitaefnum varðandi
réttarheimildir íslensks réttar. Menn hafa almennt verið á einu máli um skilning
á því hverjar þær væru og hvernig með þær ætti að fara. Við könnumst við sett
lög, réttarvenjur, fordæmi, eðli máls og/eða meginreglur laga sem gildar
réttarheimildiren lögjöfnun teljum viðýmist til réttarheimilda eðaiögskýringar-
aðferða. Þótt við játum því að stjórnlög séu almennum lögum æðri og almenn lög
æðri fyrirmælum stjórnvalda, þá hefur sú skoðun verið ráðandi síðustu áratugi
að höfuðflokkum réttarheimilda væri ekki hægt að raða í forgangsröð innbyrðis.
Af lestri dóma verður ekki ráðið að öðrum réttarheimildum sé til að dreifa en
en þeim sem taldar hafa verið, en að einstakir flokkar réttarheimilda hafi æði
mismikið vægi. Líkast er að dómendur séu efins um gildi fordæma sem
eiginlegra réttarheimilda því að sjaldan er til þeirra vitnað, og sjaldnar en efni
standa til þegar þess er gætt hve tíðrætt málflutningsmönnum verður um dóma
Hæstaréttar, en víst er að dómiðkun Hæstaréttar hefur í raun mikil áhrif á
dómsúrlausnir, þótt það komi fremur fram í sjálfstæðum rökstuðningi í samræmi
við fordæmi - jafnvel með óbreyttu orðalagi - en í tilvitnunum. Gera má
greinarmun á formlegum réttarheimildum og faktískum þannig að til fyrri
flokksins teljist þær heimildir sem þegar eru taldar en til síðari flokksins aðrar
heimildir sem hafa raunveruleg og réttilega áhrif á niðurstöðu dóma. Af þessum
heimildum eru merkastar kenningar fræðimanna, erlendir dómar og alþjóða-
samningar. Formlega eru dómar ekki byggðir beint á þessum heimildum en áhrif
þeirra eru ótvíræð í raun.
Hið hefðbundna viðhorf til þjóðaréttarins er að hann sé ekki réttarheimild í
landsrétti en að túlka beri innlendar réttarreglur sem mest til samræmis við þær
reglur þjóðaréttar sem ríkið er bundið af og aðrar viðurkenndar þjóðréttarregl-
ur.
Frá lokum síðari heimstyrjaldar hefur samvinna ríkja stóraukið gildi þjóða-
129