Hugur - 01.01.1991, Blaðsíða 17

HUGUR
Um frjálsan vilja
15
siðferðilega rangt þá tel ég skynsamlegt að gera eittvað sem enginn
ætti að gera. Þetta er ekki beinlínis mótsögn en felur þó í sér vissa
tvöfeldni.5 Ég get til dæmis ekki verið stoltur af verki sem ég tel
siðferðilega rangt því til þess að vera stoltur af einhverju þarf ég að
trúa því að það sé gott í sjálfu sér, lofsvert eða búið einhverjum
kostum sem aðrir ættu að viðurkenna.
Þessi tvöfeldni verður ef til vill enn ljósari ef við áttum okkur á
því að sá sem gerir eitthvað sem hann sjálfur telur vera siðferðilega
rangt hlýtur að viðurkenna að hann ætti að skammast sín fyrir það og
það er erfitt að halda því fram að maður hafi valið besta kostinn sem
til greina kom en viðurkenna um leið að hann sé til skammar.
Þeir sem láta annars konar rök skáka siðferðilegum rökum geta
tæpast með nokkru móti litið eigin verk af raunsæi og verið heilir og
hreinir í afstöðu sinni til þeirra. Enda reyna menn yfirleitt að koma
sér hjá því að viðurkenna að þeir láti önnur rök skáka siðferðilegum
rökum. Þetta gera þeir oft með því blekkja sjálfa sig á einhvem hátt
og forðast að líta eigin verk af raunsæi.
Það er afar ótrúlegt að nokkur breyti rangt og geri sér fulla grein
fyrir eðli verksins, áhrifum þess á hugsanleg fórnalömb, hvötum
sínum og ástæðum og sjái greinilega að það sem hann gerði var rangt
og sé samt ánægður með það.
Þegar menn breyta gegn betri vitund (gera eitthvað sem þeir telja
sjálfir vera siðferðilega rangt) þá geta þeir brugðist við á nokkra
vegu. Þeir geta litið verkið af raunsæi og iðrast og reynt að gera bót
og betrun. Þeir geta litið verk sitt af raunsæi og reynt að finna
afsökun eða málsbætur.6Takist ekki að finna neinar málsbætur geta
menn skáldað þær eða reynt að telja sjálfum sér og öðrum trú um að
þær séu til. Menn geta líka blekkt sjálfa sig á ýmsa vegu og talið sér
trú um að brotið sé engan veginn eins alvarlegt og það er. En líklega
5 Hér er gert ráð fyrir því að ég hafi einhvcrjar siðferðilegar skoðanir. Rökfærslan á
vitaskuld ekki við um menn sem ckki hafa neinar siðferðilcgar skoðanir, þeir geta
væntanlega ekki breytt gegn betri vitund. Hvort slíkir menn eru til veit ég ekki.
6 Það er athyglisvert að fólk afsakar sig oft með því að bera við skorti á sjálfstjóm.
Sem dæmi má taka þegar fólk ber við hræðslu, þreytu, reiði eða leti eða segir eitt-
hvað á borð við: „Ég veit bara ekki hvað kom yfir mig“ eöa „Ég missti víst alla
stjóm á mér“ eða (sem er kannski algengast) „Ég varð bara allt í einu svona rosa-
lega fullur". Þctta er líklega vegna þess að mönnum finnst sem þeir sjálfir geri það
eitt sem þeir vinna undir stjóm skynseminnar. En þcgar sjálfstjómin bilar og
skynsamlegt gildismat stjómar ckki gcrðum fólks þá hcfur það þá afsökun að
innsti kjami sjálfsverunnar, sem er skynsemin og gildismatið, kom hvergi nærri.