Hugur - 01.01.1991, Síða 105

HUGUR
Járnbúr skrifrœðis og skynsemi
103
Raunar er illskiljanlegt hvers vegna Weber var tilbúinn að gefa
þessu viðhorfi einkarétt á skynsemi, því hann var, þegar öllu er á
botninn hvolft, um margt mjög glöggur greinandi og ekki par hrifinn
af flestu því sem hann sá í kringum sig. Hans eigin mannskapur (svo
notað sé orðtak Sigurðar Nordals) kom honum til að skrifa þetta í
Siðfrœði mótmcelenda og auðhyggjan :
Um síðasta stigið í menningarþróun okkar mætti svo sannarlega segja:
„Andlausir sérfræðingar, hjartakalnir nautnaseggir; þetta fánýti
ímyndar sér að það hafi komist á siðmenningarstig sem enginn hefur
áður náð“.17
Kannski skýringin á viðhorfum hans sé fólgin í þeirri karlmennsku
sem hann stundum brýndi fyrir nemendum sýnum; að horfast ódeigur
í augu við veruleikann og þau vandamál sem við væri að eiga. Ef
reiknipúkinn varð að fá einkarétt á skynseminni til þess að geta unnið
sitt verk, sem óneitanlega var gagnlegt, þá var ekkert annað að gera
en taka því með karlmennsku.
Lausn Webers á þeim vandamálum sem fylgja vexti reiknipúkans
mótast einnig af sömu „karlmennskunni": Með illu skal illt út reka
segir einhversstaðar — og þar á meðal í fyrirlestri Webers „Starf
stjórnmálamannsins."18 Fyrst greiningin leiddi í ljós að reiknipúkinn
var orðinn svo feitur og pattaralegur á tilraunastofubitanum að hann
skoðanir, cins og t.d. í fyrirlestrunum sem út hafa komið á íslensku. Því er til að
svara að vitaskuld hef íg, eins og líklega flestir sem um Weber fjalla, reynt að
halda þessu aðskildu. Vandinn er hins vegar sá að greiningin á framsókn
skynseminnar er mótuð af samþykki á — eða uppgjöf gagnvart — því gildismati
sem býr að baki hagræðingaræði síðustu missera, ára og áratuga og þcim hugsun-
arhætti sem einkennir það. Að framan var þetta kallað reikniskynsemi, en einnig
má kalla þetla hagfræðilegt sjónarhom, eins og ég geri í gagnrýni minni á einn af
lærisveinum Wcbers, Joseph Schumpeter (Sjá „Til vamar lýöræöinu", Skírnir 165.
ár, haust 1991, s. 318). Þetta sjónarhom einkennist af því að sett er samasemmerki
milli skilvirkni, hagkvæmni, skynsemi og gæða. Allt gmndvallast þetta svo á því
að hægt sé að mæla það sem um er að tefla með þeim óhjákvæmilegu afleiðingum
að þeir hlutir sem ekki verða mældir falla utan umræðunnar og þá utan ramma
„skynseminnar" og skynsamlegrar umræðu þeirra sem viðurkenna einungis eina
merkingu orðsins rationalital. En um leið getur slík umræða aldrei skipt neinu
máli í sjálfu sér; hún getur aldrei orðið meira en tæknilegur samanburður á leiðum
að gefnu marki.
17 Sjá lokasiöumar í Die prolestantische Ethick und der Geist des Kapitalismus; sjá
The Protestant Ethics and the Spirit of Capitalism, s. 182.
18 Wcber margvíkur að því að stjórnmál séu af hinu „illa“ í þcssum fyrirlestri;
stjómmálamaðurinn hefur, segir hann, „bundist samningi við öfl hins illa, sem
ævinlega þruma undir ofbeldisvaldinu." Mennt og máttur, s. 199.