Hugur - 01.01.1991, Síða 121

HUGUR
Ritdómar
119
Newtons. í 18. og 19. kafla er rætt skilmerkilega um upplýsinguna og heim-
speki Kants. Þar með lýkur fyrri hluta bókarinnar.
Ef höfundurinn hefði látið hér staðar numið hefði afraksturinn að mínu
mati verið nokkuð heilsteypt verk. Þó hefði ég kosið að dregið hefði verið úr
almennri mannkynssögu og þess í stað veitt meiri athygli atriðum eins og
göldrum og „hindurvitnum". Nokkuð vel er hér haldið á málum í vísindasögu
en meira hefði verið hægt ræða um hugmyndir manna á sviði læknisfræði og
náttúrufræði á dögum Vísindabyltingarinnar. Þá er það bagalegt hvað
stærðfræði er gefinn lítill gaumur þar sem hugmyndir ráða oft miklu um
þróun hennar vegna fjarlægðar hennar frá reynsluheiminum .
í síðari hluta bókarinnar er fyrst fjallað í 20. og 21. kafla um þýska
hughyggju, vísindahyggju og þróunarhugmyndir á 19. öld. í næstu tveimur
köflum er fjallað um hagfræðikenningar, frjálslyndu stefnuna og sósíalisma. í
24. og 25. kafla er því næst fjallað um borgarmenningu um seinustu aldamót,
Nietzsche, hagnýtisstefnu (pragmatism) og sálfræði Freuds svo nokkuð sé
nefnt. Svo er rætt um þau umbrot í eðlisfræði sem takmarkaða
afstæðiskenningin og skammtafræðin ollu. í 27. kafla er dregin upp mynd af
stjórnmálasögu þessarar aldar. í seinustu tveimur köflunum er svo rætt
stuttlega um tilveruspekina, Wittgenstein o.fl. í heimspeki þessarar aldar.
í seinni hluta bókarinnar hefur efnið orðið höfundinum ofviða. Enda er
það vart á nokkurs manns færi að fjalla um atburði seinustu tveggja alda í svo
stuttu máli. Það hefði kannski verið gerlegt ef ekki hefði verið eytt dýrmætu
plássi í almenna stjómmálasögu og annað sem á lítið skylt við hugmynda-
sögu. Þó það sé fróðlegt að lesa um það hvemig erlendar hugmyndir bárust til
íslands og hver hafi verið uppbygging íslenska menntakerfisins þá draga
slíkir útúrdúrar úr áhrifamætti hugmyndasögu. Hins vegar finnst mér um-
fjöllun um vísindaþróun vera ófuilnægjandi og ég sakna þess að ekki skuli
vera talað um tengsl hugmyndasögu við bókmenntir og listir. Því hugmyndir
nútímamanna um það hvað sé raunverulegt og raunsætt hafa orðið fyrir
ómældum áhrifum frá þessum heimi og öfugt. Þar nægir að nefna áhrif sál-
greiningar Freuds á bókmenntir og áhrif óhlutstæðrar listar á heimssýn okkar.
í Hugmyndasögu er stiklað á stóru og farið hratt yfir sögu. Mesti ókostur-
inn við þá tilhögun er að lesandinn kemst aldrei í nánd við frumtextann.
Kynngikraftur hugmyndanna lætur hann því ósnortinn. Þorsteinn Gylfason
hefur lýst því vel hvers konar upplifun það geti verið að komast í nálægð við
þær. Nítján ára að aldri hóf hann háskólanám í Vesturheimi og sótti námskeið
í hugmyndasögu 20. aldarinnar. Það var einkum ætlast til þess af honum og
öðrum nemendum að þeir læsu frumheimildir þessarar hugmyndasögu auk
yfirlitsverks kennarans. Hvað henti Þorstein? Hann reif þessar bækur í sig
eins og hungraður úlfur svo vitnað sé í orð hans sjálfs. Og hann sór þess eið
að svona bækur skyldu koma út á íslandi til að seðja almennt hungur á þessu
sviði sem hann gat ekki ímyndað sér að væri minna en hans sjálfs. (Sjá
„Lærdómsritin tvítug," Mbl., 13. október 1990.)