Hugur - 01.01.1991, Side 123

HUGUR
Ritdómar
121
Evklíðs sem er skipulega byggð á frumsetningum væri gott dæmi um
afrakstur þessarar lýðræðishefðar.
I seinni hluta bókarinnar er hins vegar rætt allt of mikið um sam-
félagsþróun á Vesturlöndum og jafnvel komið inn á íslenska stjórnmálasögu.
Það er rætt um kalda stríðið og samningana um raforkuverð til álversins í
Straumsvík (s. 288). Þetta gengur ekki. Það hefði verið unnt að tengja
stjórnmálasögu eftirstríðsáranna við hugmyndasögu með því að skoða
hvemig traust manna á viðtekin sannindi og hugmyndir hafa rýmað á þessum
tíma, t.d. með því að athuga hvernig stúdentauppreisnimar 1968, mótmæli
gegn stríðinu í Víetnam, vistkreppa og önnur gagnrýni á viðtekið gildismat
hjó að sigurvissu hugmyndakerfis Vesturlanda. Þetta er ekki gert og því
verða Frakkamir Roland Barthes og Michel Foucault sem döfnuðu í þessum
jarðvegi utanveltu í bókarlok.
Þetta er bagalegt því sægur greina og bóka á undanförnum árum er til
vitnis um þá grósku sem af þessu hefur hlotist í hugmyndasögu. Hér er ekki
um einangrað fyrirbæri í hugmyndasögu að ræða heldur er gróandinn angi af
viðameiri umbyltingu í sagnfræði. Nýjar greinar eins og félagssaga, hugar-
farssaga, kvennasaga, saga minnihlutahópa, umhverfissaga og vísindasaga
eiga að mörgu leyti rætur sínar að rekja til umróts undanfarinna áratuga. (Sjá
t.d. grein eftir Donald R. Kelley: „What is Happening to the History of
Ideas?" Journal of the History of Ideas 51 (1990), s. 3 - 25.)
Gagnrýnið viðhorf til framfarahugmyndarinnar er sameiginlegur þáttur
hinnar nýju sagnfræði. Gagnrýnendur telja hugmyndina gjaldþrota. Að því
leyti eiga seinustu áratugir þessarar aldar margt sameiginlegt með lokum 19.
aldar. Jafnvel þótt þá væri almennt enn trúað á gegndarlausar framfarir hafði
farið að hrikta í trúnni. Friedrich Nietzsche efaðist mikið um gildi hennar og
því er það ekki tilviljun hvað hann hefur átt miklum vinsældum að fagna á
undanförnum árum. Efasemdamenn eins og Foucault sækja mikið til hans.
Það er um þessa samþættingu hugmynda og hugsuða sem á að fjalla í
hugmyndasögunni. Hún á ekki að vera einskær bjartsýnissaga líkt og hér því
það er óttinn við framtíðina og hið óþekkta sem hefur ekki hvað sist verið
undirrót ótal hugmynda og trúarbragða.
Það er einnig heillandi vandamál innan hugmyndasögu að velta því fyrir
sér hvenær sé leyfilegt að yfirfæra hugmyndir af einu sviði yfir á annað (t.d.
frá hagfræði til náttúrufræði). Er dómur reynslunnar það eina sem gildir eða
er hægt að rökstyðja það fyrirfram?
Dæmi um þessa færslu á milli hugmyndasviða væri tilvitnunin í bréf Marx
hér í upphafi. Það er því sláandi að eftir að stuttlega hefur verið rætt um
Darwin í Hugmyndasögu víkur sögunni að Malthusi án þess að það sé
hugleitt hvort nokkur tengsl séu á milli þessara hugsuða. Samt var það svo að
bölsýnisleg hugmynd Malthusar um fjölgun lífvera og takmarkað
fæðuframboð réðu miklu um tilurð þróunarkenningar. Kenning Malthusar var
auk þess ekki afmörkuð hagfræðikenning heldur átti með henni að sporna
gegn óhóflegri bjartsýnistrú frönsku upplýsingarinnar, sbr. skrif Condorcets.