Frjáls verslun - 01.11.2002, Blaðsíða 50

BÆKUR JON SIGURÐSSON - FORSETI
embættispróf en í guðfræði. Það sama gildir um þann mann
sem ýmsir telja að verðskuldi að vera kallaður fýrsti íslenski
hagfræðingurinn.
Arnljótur Olafsson var bóndasonur norðan úr Húnaþingi.
Hann var talinn einn helsti forsprakki pereatsins gegn Svein-
birni Egilssyni rektor veturinn 1850 og var vikið úr skóla og
varð því ekki stúdent fyrr en árið eftir, 1851. Arnljótur sigldi
til Kaupmannahafnar og líkt og Indriði Einarsson síðar varð
hann mjög handgenginn Jóni Sigurðssyni og lagði um stund
fyrir sig hagfræði en hvarf heim próflaus og tók próf úr
Prestaskólanum 1863. Á þessum árum var Manchester-
stefnan í tísku í hagfræði og aðhylltist Arnljótur hana framan
af árum. Hann var kosinn á þing 1858 og sat þar með
nokkrum hléum til 1901, eitt kjörtímabil sem konungkjörinn
þingmaður. Ári eftir að Jón Sigurðsson lést gaf Bókmennta-
félagið út bók Arnljóts, Auðfræði (Khöfn 1880).
Ef Auðfræðin væri frumlegt rit mætti með nokkrum rétti
kalla Arnljót fýrsta islenska hagfræðinginn, þrátt fýrir próf-
leysið. En eins og Arnljótur tekur fram í formála er hún
einkum skrifuð undir áhrifum franska hagfræðingsins
Frédérics Bastiat, en höfuðrit hans, Harmonies
économiques, hafði komið út um 1850. Indriði er því á undan
bæði með fyrsta hagfræðiprófið og með útgáfu lýrsta hag-
fræðiritsins, þó svo það sé bein þýðing á riti Maurice Blocks.
Á þingmennskuferli sínum spannaði Arnljótur allan
skalann frá róttæku frjálslyndi á borgaralega vísu til þess
erkiíhalds sem vænta mátti frá sveitaklerki í einu tekjumesta
prestakalli landsins (Sauðanesi á Langanesi). Hann deildi
hart á vistarskylduna, sem hindraði frjálsan tilflutning vinnu-
afls milli atvinnugreina. Hann beitti sér fyrir kerfisbreyt-
ingum í fjármálum landsins og taldi að fjárforræði væri „afl-
taugin í allri stjórnarskipan og lífæðin í öllu þjóðlífi og þjóð-
frelsi.“
Svo mikið lagði hann upp úr fjárforræðinu að á þinginu
1865 var hann reiðubúinn að ganga gegn Jón Sigurðssyni og
Benedikt Sveinssyni, en að tillögu Dana um ijárforræði
Alþingis með íjárhagslegu uppgjöri milli landanna, sem Jón
og Benedikt töldu víðsfjarri öllum sanni. Eftir það naut hann
ekki trausts í röðum þjóðfrelsismanna. Hann gerðist harður
andstæðingur Valtýskunnar á sínum síðustu árum og fékk
sig kosinn á þing árið 1900, þá 77 ára gamall. Þegar hann gat
svo ekki mætt til þings 1901 sökum ellihrumleika varð fjar-
vera hans til þess að Valtýingar réðu lögum og lofum á því
þingi og komu þá m. a. fram frumvarpinu um stofnun Islands-
banka. Ekki verður Islands óhamingju allt að vopni.
JÓn Siyurðsson En getur þá verið að Jón Sigurðsson eigi
nokkurt tilkall til að kallast iýrsti íslenski hagfræðingurinn,
eins og Þorvaldur Gylfason veltir fyrir sér í formála Hag-
fræðingatals? Guðjón Friðriksson, höfundur ævisögu Jóns
Sigurðssonar, íýrra bindis, sem kom út núna fýrir jólin, tekur
spurninguna upp í jólablaði Vísbendingar.
Á árunum eftir 1830, þegar Jón er nýkominn til Kaup-
mannahafnar, er mikil gerjun í gangi á meginlandi Evrópu í
kjölfar frönsku byltingarinnar það ár og um síðir nær þessi
ólga einnig til útnára Evrópu, Danmerkur. Fjölnismenn fara
af stað undir merki rómantísku stefnunnar, en þar er Jón
Sigurðsson ekki með. Hann er annarrar gerðar. Hann er
skynsemishyggjumaður (rasjónalisti) í anda upplýsingastefn-
unnar. Hann fer á mis við Bessastaðaskóla og bræðralag
Tilvitnanir úr ritgerö Jóns Um verzlun á ,
íslandi, NýFélagsrit, 1843
i
Grundvöllur framfara og velgengni
„Þegar nú verzlanin er ftjáls, þá leitar hver þjóð með það, sem
hún hefur aflögu, þángað sem hún getur fengið það, sem hún
girnist, eða hún færir einni þjóð gæði annarrar."
Verzlunarfrelsi til upphvatningar
„...landsmenn þurfa ekki að óttast verzlunarfrelsi, þó þeir
gætu varla flutt neitt af vöru sinni burt sjálfir fyrst um sinn, því
verzlunarfrelsið bægir þeim alls ekki frá að færa sig upp á
skaftið og taka smám saman meiri þátt í verzlun landsins, ef
þeir gæta sín og hirða um velferð sína og framför; verzlunar-
frelsið verður þeim miklu framar til upphvatningar og léttis,
eins og það hefur orðið annarstaðar og að nokkru leyti á land-
inu sjálfu."
Viðskipti nauðsynleg til frelsis
„Þú heldur að einhver svelgi okkur. Látum þá alla svelgja okk-
ur í þeim skilningi, að þeir eigi við okkur kaup og viðskipti.
Frelsið er ekki í því að liía einn sér, og eiga ekki viðskipti við
neinn. Frelsið kemur að vísu mest frá manni sjálfum, en ekk-
ert irelsi sem snertir mannfélagið, kemur iram nema í við-
skiptum, og þau eru því nauðsynleg til frelsis.“
Jafnmikilvæg manneskjunni og andardrátturinn
„..verslun fýrir hvert land, er jafnmikilvæg og andar-
drátturinn fyrir manneskjuna og nú er sá tími runninn upp að
hver þjóð fái að anda eins og hin fijálsa náttúra Guðs leyfir.“
Endursögn Guðjóns Friðrikssonar á upphafi greinar Jóns
Sigurðssonar í Kjöbenhavnsposten 4.-5. ágúst 1840 Bör Islands
Handel frigives?
Ásigkomulag íslands
„...þegar verzlanin var fijáls í fornöld, þá var landið í mest-
um blóma...“
„...verzlunarfrelsið ætti að vera sem mest.“ „...Island á hægast
með að fá nauðsynjar þær, sem það þarfnast, með því að leyfa
öllum, sem það geta, að færa sér þær, hvort sem þeir taka
sjálfir þátt í því eða ekki. Atvinnuvegir landsins dafna svo best,
að verzlanin sé sem fijálsust, og með þeim hætti einum geta
kaupstaðir komizt á fót svo í lagi fari. Allt ásigkomulag íslands
mælir þess vegna með verzlunarfrelsi.“
Samkeppni tryggir vöruvöndun
„Því hafa margir tekið eftir, hversu illa og sóðalega Jjöldi
manna á íslandi fer með vöru sína og mörgum þykir sem það
fari sumsstaðar í vöxt; hafa og ekki allfáir föðurlandsvinir ritað
um það hugvekjur. Þetta er bæði satt og það er einnig hið
mesta mein landinu, því ill vara skemmir ekki aðeins fyrir
sjálfri sér, heldur er hún og þeim til svívirðingar er selja, og
kemur illum róm á landið, sem hún er frá, og alla þjóðina, íýrir
óþrifnað og vitleysu.....Verzlunarfrelsi kenndi mönnum best
að vanda vöru sína, eins á Islandi og í öðrum löndum..."
50