Frjáls verslun - 01.11.2004, Side 103

samþykkt í báðum deildum. Þar með blasti
sigurinn loks við Valtýingum og hefði allt farið
eins og ráð var fyrir gert, hefði Valtýr að öllum
líkindum verið skipaður Islandsráðherra fyrstur
Islendinga um haustið og trúlega hlotið sess
þjóðhetju í sögu okkar.
En hér gekk ekkert eftír. Þvert á mótí hófst
nú atburðarás sem minnir um margt fremur á
pólitíska spennusögu en raunverulega atburði. A meðan Alþingi
var að störfúm sumarið 1901 og frumvarp Valtýs tíl umfjöllunar
í efri deild, bárust þau tíðindi frá Danmörku, að stjóm hægri-
manna væri fallin og að vinstrimenn hefðu tekið við stjómar-
taumunum. Flestir íslendingar væntu meiri skilnings hjá hinum
nýju valdhöfúm en hjá forvemm þeirra, en Valtýr leit svo á, að
engu að síður væri rétt að Alþingi afgreiddi frumvarpið, síðan
mættí ræða við nýju stjómina um enn frekari stjómarbót Sú
varð og niðurstaðan og er þingi var lokið sendu andstæðingar
Valtýs, sem nú vom teknir að kalla sig heimastjómarmenn,
Hannes Hafstein, alþingismann og sýslumann á Isafirði, tíl
Kaupmannahafiiar til að tala máli þeirra. Þá hófst mikið kapp-
hlaup þeirra Valtýs um hylli danskra ráðamanna og var lengi
tvísýnt um hvor hefði betur.
Ríkisráösfundur undir forsæti Friðriks krónprins Hinn 10.
janúar 1902 var haldinn ríkisráðsfundur undir forsæti Friðriks
krónprins, síðar Friðriks VIII, og þar var tekin ákvörðun, sem
á sér fáar hliðstæður í sögunni, en átti eftir að hafa mikil áhrif á
framvindu mála. Samþykkt frumvarps Valtýs á þinginu 1901 fól
í sér breytingu á stjómarskránni og þess vegna varð að kjósa
nýtt þing, sem koma áttí saman sumarið 1902. Dönum var vita-
skuld fullkunnugt að langflestir íslendingar vildu heldur ráðgjafa
búsettan á Islandi en í Kaupmannahöfn og nú kom þeim í fyrsta
skipti í hug það snjallræði að láta íslendinga sjálfa skera úr um
hvað þeim væri fyrir bestu. Eftír ríkisráðsfundinn 10. janúar til-
kynnti danska stjómin, að hún myndi leggja tvö frumvörp fyrir
Alþingi sumarið 1902. Annað yrði frumvarp Valtýs frá 1901 og
hitt nýtt frumvarp, samhljóða hinu fyrra nema að þar yrði kveðið
á um að ráðgjafinn yrði búsettur í Reykjavík. Mátti þetta kallast
nokkuð sérkennilegt þegar þess er gætt að í frumvarpi Valtýs
frá 1897,1899 og 1901 var hvergi tekið beinlínis fram, hvar ráð-
gjafinn skyldi búsettur. Nýju stjóminni hefði því verið í lófa lagið
að láta konung staðfesta það og lýsa því svo yfir, að ráðgjafanum
væri í sjálfsvald sett hvar hann tæki sér bólfestu.
Þessi ákvörðun hlaut að veikja mjög vígstöðu Valtýinga. Urslit
kosninganna sumarið 1902 urðu og mikill sigur fyrir heima-
stjómarmenn en hið undarlega var að foringjar fylkinganna,
Valtýr og Hannes Hafstein, féllu báðir. Alþingi samþykkti nýja
frumvarpið með yiirgnæfandi meirihluta og enginn Valtýingur
greiddi atkvæði gegn þvi að ráðgjafinn yrði búsettur hér á landi.
Þá þurftí að kjósa að nýju og var það gert snemma um sumarið
1903. Þá komust þeir Valtýr og Hannes aftur á þing, en Valtý-
ingar töldust í minnihluta þótt þeir styddu frumvarpið. A þinginu
var frumvarpið samþykkt aftur, hlaut staðfestingu konungs um
haustíð og undir árslok 1903 var Hannes Hafstein skipaður ráð-
herra íslands og skyldi taka við embættí 1. febrúar 1904.
Valtýr hlotið misjöfn eftirmæli Hér
hefur pólitísk baráttusaga dr. Valtýs
Guðmundssonar á tímabilinu franr
til 1904verið rakin í stómm dráttum.
Valtýr hefur hlotið misjöín eftírmæli
í íslenskri sagnaritun, sumir höf-
undar hafa reynt að gera heldur
lítið úr framlagi hans í sjálfstæðis-
baráttunni, talið hann hallan undir Dani og því hefur jafnvel
verið haldið fram, að hann hafi verið því andvígur að Islendingar
fengju heimastjóm. Ekkert er þó tjær sanni. Valtýr var einlægur
föðurlandsvinur, en jafnframt það sem nú myndi kallað „pragma-
tískur" stjómmálamaður, og enginn einn þingmaður átti meiri
þátt í því en hann að heimastjómin fékkst einmitt á þeim tíma
sem raun bar vitni. Hann gerði sér ljóst í upphafi þingferils síns
að sú stefna sem haldið hafði verið fram væri komin í þrot og
til einskis að halda áfram á sömu braut. Þess vegna væri betra
að slá af ýtmstu kröfum í bili, leita samninga og fá kröfunum
framgengt í áföngum. Með því tókst honum að korna stjómar-
skrármálinu úr þeirri sjálfheldu sem það var komið í, koma hreyf-
ingu á málið, og í sumarlok 1901 var tryggt að Islendingur yrði
skipaður ráðherra. Gengið var út frá því að hann yrði búsettur
í Kaupmannahöfn, en færi eins oft til Islands og þurfa þættí og
gæti dvalist hér eins mikið og hann sjálfur kysi. Allan kostnað
af störfum ráðherrans áttí ríkissjóður Dana að bera og m.a. að
byggja hér ráðherrabústað.
Tapaði kapphlaupinu um ráðherrastólinn Atvikin höguðu því
svo að stefna Valtýs komst aldrei að fullu til framkvæmda, en
varð þó í raun ofan á. Þegar ljóst varð í ársbjojun 1902 að Danir
gætu fallist á að ráðherra íslands yrði búsettur hér á landi, lýstu
Valtýingar þegar í stað fylgi við þá hugmynd og greiddu henni
atkvæði á þingi 1902 og 1903. Valtýr tapaði hins vegar kapp-
hlaupinu um ráðherrastólinn og þess vegna hafa margir litið svo
á að hann hafi orðið undir í hinni pólitísku baráttu. Þessi skoðun
er þó hæpin. Stefna Valtýs sigraði og ólíklegt er, að Islendingar
hefðu fengið heimastjóm árið 1904, hefðu mál ekki verið komin
svo langt sem raun bar vitni árið 1901. Af þeim sökum er fylli-
lega réttmætt að nefna hann höfund heimastjómar. Enginn einn
maður átti meiri þátt í að móta rás atburðanna á árunum 1894-
1904 en hann, og auk frumvarpsins um stjómarskrármálið vann
hann mikið að öðmm stómrn málum, sem löngum haft verið
tengd heimastjóminni, stofnun íslandsbanka (eldri), lagningu
sæsíma hingað til lands og landssíma um landið.
Rikisráðsfundurinn, sem haldinn 10. janúar 1902, hlýtur að
teljast einn óvenjulegasti viðburðurinn í aldalangri samskipta-
sögu íslendinga og Dana. I fyrsta skipti afréðu dönsk stjómvöld
að láta Islendinga sjálfa um að ákveða hvað þeir vildu og í annan
stað mun það afar fágætt, ef ekki einsdæmi, að nýlenduveldi
bjóði undirsátum sínum meira sjálfstæði en þeir hafa þegar sam-
þykkt að þiggja, nánast þvingi því upp á þá. Ekki er ljóst hver
réði þessari afstöðu Dana, en ýmislegt bendir til þess að það hafi
verið krónprinsinn, sem var í forsæti á fundinum. Hann varð
síðar konungur sem Friðrik VIII og bar meiri umhyggju fyrir
íslendingum en aðrir konungar þeirra.S!l
Úrslit kosninganna sumarið
1902 urðu og mikill sigur
fyrir heimastjómarmenn en
hið undarlega var að foringjar
fylkinganna, Valtýr og Hannes
Hafstein, féllu báðir.
103