SunnudagsMogginn - 12.09.2010, Qupperneq 48

48 12. september 2010
U
mræða á mállögreglusviði
samfélagsins skilar sér illa til
hins upplýsta almennings. Í
hinum þrönga hópi málrækt-
enda ríkir frjálslyndi og skilningur á því
að svokallaðar málvillur séu miklu sjald-
heyrðari í mæltu máli en ætla mætti af
útbreiddum viðhorfum almennings. Fólk
talar að jafnaði ekki vitlaust vegna þess
að tungumálið er þeirrar náttúru að við
skilgreinum hið rétta mál út frá því sem
er sagt. Málið kemur fyrst og málfræðin
svo. Málfræðin byggist á greiningu á hinu
talaða og ritaða máli og fæst við að setja
fram reglur sem lýsa því.
Misskilningurinn er sá að halda að
málfræðin sé rétt en málið vitlaust. Al-
menna reglan er sú að ef fullþroska mál-
hafar beygja orð með tilteknum hætti,
tala til dæmis um „vísira“ á klukkum og
hringja í „læknira“ (í stað þess að tala um
„vísa“ og „lækna“), er rétt að skrá það í
málfræðina sem viðurkennda beyging-
armynd.
Sömu sögu er að segja um fallanotkun.
Þegar sagt er „mér langar“ og „mig/mér
hlakkar“ (í stað „mig langar“ og „ég
hlakka“) er ógjörningur að halda því
fram að það sé vitlaust. Sérstaklega þegar
þau sem svo tala sinna kennslu eða mat-
reiða barnaefni á mynd- og hljóðdiskum.
Við í mállögreglunni (sem ólumst upp við
strangar leiðréttingar á þessum atriðum)
eigum að sjálfsögðu erfitt með að tileinka
okkur hinn nýja sið, hvað þá að hemja
okkur þegar við heyrum börn tala svona.
Í stað þess að kyngja þessu þegjandi læð-
um við að setningum í kjölfarið þar sem
þau og hann og hana og mig langar til að
ég hlakki til. En þessi viðleitni hefur
sömu áhrif og veðurspá á veðrið. Setn-
ingar okkar ríma ekki við máltilfinningu
barnanna og þau halda sínu striki – enda
nógar málfyrirmyndir meðal fullorðinna
henni til stuðnings. Í margra munni er
„mér langar“ rétt mál og þau mál-
fræðirök eru ekki til sem hrekja það.
Þessi litlu dæmi um „að langa“ og
„hlakka“ hafa orðið að allsherjarviðmiði
um hvaðeina sem lýtur að málvöndun.
Fyrir skömmu var ég meðal góðra vina á
sveitasetri. Þar komu upp ýmis verkefni
sem sérfræðingar í hópnum hefðu getað
látið til sín taka en þau kepptust við að
lýsa því yfir að þau væru í fríi og myndu
ekki sinna neinu sem tengdist vinnu
þeirra. Ég gat ekki stillt mig um að segja
að þar sem ég væri líka í fríi myndi ég
ekki taka að mér að leiðrétta tungutak
þeirra. Viðstödd tóku þessu fagnandi og
hófu þegar að ryðja út úr sér því sem
þeim hafði verið kennt að væru mál-
villur. Og viti menn: Út úr þeim komu
eingöngu tilbrigði af „mér langar“ og
„mig hlakkar“ sem rugluðust fljótlega í
„mig langar“ og „mér hlakkar“ – sem
varð tilefni framíkalla um að sumt af
þessu væri alveg rétt. Í asanum sem hið
nýfengna málfrelsi olli talaði hvert upp í
annað en fljótlega hættu þau að tala „vit-
laust“ – enda reyndist það álíka erfitt og
fyrir lagvisst fólk að syngja falskt.
Leiðréttingar á mæltu máli gera oft
ekki annað en að rugla fólk í ríminu og
fæla það frá tungumáli sínu. Þannig hef-
ur til dæmis farið fyrir „hver/hvor ann-
ar“, „hvor/hvort tveggja“ og fleiri slík-
um samsetningum, sem margir leiðrétta
í ræðu og riti með rökfast og tilbúið
regluverk að vopni. Menn eiga til dæmis
ekki að lemja „hvorn annan“ heldur
„hvor annan“ og ef samband fólks ein-
kennist af umhyggju „fyrir hvort öðru“
væri „betra“ ef það væri „hvors fyrir
öðru“. Leiðréttingar í þessum anda skapa
svokallaðan málótta. Hann lýsir sér í því
að fólk veigrar sér við að segja það sem
því er eiginlegt af ótta við að það verði
leiðrétt í eitthvað sem hefur aldrei
hljómað í mæltu máli – þótt það lúti
ákveðinni rökhugsun tilbúinna mál-
fræðireglna. Þannig heyrist hið eðlilega
málfar æ sjaldnar og verður að lokum
framandi nýjum kynslóðum. Til er saga
af kassanum í kjörbúð þar sem við-
skiptavinur þurfti að gera upp við sig
hvað hún ætlaði að kaupa af því sem lá á
færibandinu. Á endanum sagðist hún
ætla að fá hvorutveggja. Ungi aðilinn á
kassanum kannaðist ekki við að hafa
hvorutveggja til sölu og sneri sér því að
verslunarstýrunni fyrir aftan sig og
spurðist fyrir. Sú var skjót til svars: „Já,
það var ein svona hér í gær, hún meinar
bæði.“
Málvillur, málótti
og málfátækt
’
Fólk talar að jafnaði
ekki vitlaust vegna
þess að tungumálið
er þeirrar náttúru að við
skilgreinum hið rétta mál
út frá því sem er sagt. Málið
kemur fyrst og málfræðin
svo.
Hvað kostar kílóið af hvorutveggja í Bónus?
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Tungutak
Gísli Sigurðsson
gislisi@hi.is
V
ið erum eins og allir sannir
íþróttamenn og listamenn í
sömu grein, í senn keppendur
og samherjar,“ segir Þórarinn
Eldjárn rithöfundur um sameiginlega ár-
áttu sína og æskuvinar síns, Sigurðar
Árnasonar læknis: að safna undarlegum
eldhúsáhöldum. Undanfarið ár hafa grip-
irnir verið til sýnis í Safnarahorni Gerðu-
bergs undir yfirskriftinni „Um eldhús-
áhöld eru áhöld“ og hlotið verðskuldaða
athygli.
„Við uppgötvuðum hvor í öðrum
þessa áráttu – að hafa gaman af því að
safna eldhúsáhöldum, og fórum upp úr
því að skiptast á slíku dóti sem við höfum
rekist á, sérstaklega erlendis. Við höfum
alltaf dálitlar athafnir í kringum þetta,
rífum umbúðirnar utan af áhaldinu og
svo á þiggjandinn að giska til hvers það er
ætlað. Þá koma fram margar tilgátur sem
geta verið mjög skemmtilegar.“ Þeir fé-
lagar skemmta sér líka við að finna við-
eigandi heiti á gripina, s.s.
gúmmíhringsgripill, ítroð, merjari, egg-
los, meðtak og íhald svo eitthvað sé
nefnt. „Þar að auki eigum við til fullt af
ónotuðum nöfnum sem bíða eftir sínu
verkfæri,“ bætir Þórarinn við.
Gripirnir á sýningunni eru af ýmsum
toga; sumir myndu flokkast sem „eðli-
legir“ í huga flestra, aðrir eru fyrst og
fremst sérkennilegir í útliti en svo eru
þeir sem hafa ákaflega sérhæfð not og
„kannski ekki alveg lífsnauðsynleg“ eins
og Þórarinn orðar það svo hóflega. „Að
baki þeirra áhalda liggur oft mikill sköp-
unarkraftur og hugmyndaflug því annars
gætu menn ekki látið sér detta í hug að
þörf sé á slíkum grip. Mér dettur nú t.d. í
hug ostgrip, sem eru litlir hnúðar sem
stungið er inn í sitthvorn endann á osti
og ætlað að virka sem handföng til að
lyfta ostinum upp með.“
Flókið eldhúslíf
Og dæmin af slíkri sérhæfingu eru fleiri.
„Sem leiðir okkur að því að ef einhver
hefði hug á að halda öllum þessum
áhöldum í notkun í eldhúsinu sínu yrði
erfitt og mjög flókið mál að vinna í því.“
Þórarinn segir líka mega líta á þetta út
frá listrænu sjónarhorni. „Mér dettur í
hug til samanburðar frábær sýning sem
ég sá fyrir nokkrum árum á verkfærum
sem Guðjón Ketilsson myndlistarmaður
hafði búið til. Þetta eru einstaklega falleg,
merkileg, vel smíðuð og dularfull áhöld
Yfirvofandi
framfarastökk
í eldhúsinu
Viðhald, uppgrip, flagari, skankaskaft, smjör-
grefill og álag eru meðal misnauðsynlegra og
-hagnýtra eldhúsáhalda sem hafa verið til sýnis í
Gerðubergi undanfarið ár. Eigendur amboðanna
ljúka sýningunni á morgun með uppistandi á
safninu, sem gæti krafist viðveru lögreglu að
sögn annars þeirra.
Bergþóra Njála Guðmundsdóttir ben@mbl.is
Lesbók
Eldhúsáhöldin nýtast Þórarni ekki bara í
eldhúsinu, heldur einnig í starfi því smá-
saga hans, Ómerkingurinn, fjallar einmitt
um mann sem safnar eldhúsáhöldum af
ástríðu. „Þar er nú tekið á vandamáli sem
við Sigurður þekkjum mjög vel og það er
þegar maður hefur eignast áhald, fleygir
umbúðunum utan af því og setur það síð-
an ofan í skúffu. Svo er maður að leita að
einhverju í skúffunni mörgum árum seinna
og rekst á áhaldið og hefur steingleymt til
hvers það er ætlað. Það eru til nokkur slík
áhöld sem ég er með heima sem ég hef
ekki hugmynd um hvað eru.“
Slíkt atvik varð Þórarni að yrkisefni í
sögunni, en áhaldið sem um ræðir – lítinn,
kúptan spaða með klemmu eins og á
penna – hafði hann fengið í gjöf frá Sig-
urði. „Mér datt í hug að Sigurður myndi
kannski muna til hvers það væri og hann
var fljótur að ljúga því að mér að þetta
væri smakkari, til að smakka mat með. Ég
trúði því auðvitað og skrifaði svo söguna
út frá því. Stuttu fyrir útgáfu bókarinnar
sem sagan var í vorum við konan mín
stödd í útlöndum. Ég hafði fengið senda
próförk til mín á hótelið og var að fara yfir
hana þegar við ákváðum að fara út að
borða. Á veitingastaðnum var þjónn sem
kom að borðinu okkar til að taka pantanir.
Þar sem hann stóð þarna greip hann upp
úr brjóstvasanum nákvæmlega samskonar
áhald og sagan mín fjallar um, og strauk
því fimlega yfir borðdúkinn til að skafa af
honum brauðmylsnuna frá gestunum á
undan. Þá mundi ég allt: Þetta var enginn
smakkari heldur mylsnuskafa!“
Þetta varð til þess að Þórarinn varð að
endurskrifa söguna í flýti. „Þetta var
merkilegt – það var engu líkara en að
græjan væri að vitja nafns og minna á
hlutverk sitt á ögurstundu.“
Gripurinn sem vitjaði nafns