Ný saga - 01.01.1990, Síða 10

EGILL ÓLAFSSON
harðlega og reyndu mikið að
uppræta flakk en án verulegs
árangurs.
ORÐBRAGÐ OG
ÓLÆTIVIÐ PRESTA
Fólk átti ekki aðeins að bera
virðingu fyrir konungi og yfir-
völdum heldur einnig fyrir
guði og trúnni. Sú virðing átti
jafnframt að ná til presta og
annarra þjóna kirkjunnar. Ekki
er víst að svo hafi alltaf verið.
Prestar stunduðu búskap með
prestsstarfinu og höföu margir
ekki ólíka stöðu og venjulegir
bændur. Sumir voru auk þess
illa menntaðir, drykkfelldir og
kvensamir. Það kann því vel
að vera að oft hafi verið erfitt
fyrir almúgann að bera mikla
virðingu fyrir prestum.
Ólæti fólks við kirkjur
beindust stundum fyrst og
fremst að prestunum sjálfum.
Framkoma Guðmundar Vil-
hjálmssonar úr Hrútafirði við
séra Þorberg Illugason sýnir
þetta. Við messu að Prest-
bakka á þriðja degi páska árið
1698 missti Guðmundur stjórn
á skapi sínu, gerði óskikkan-
legan hávaða í kirkjunni,
hrækti til prestsins, sagði svei
og elti hann út og inn. Séra
Þorbergur var ráðalaus gagn-
vart þessari framkomu því
Guðmundur vildi í engu sinna
áminningum hans. Málið fór
fyrir alþingi og þar var Guð-
mundur dæmdur til að greiða
prestinum tvöfalt fullrétti.
Hann var þá reyndar strok-
inn.22 Hegðun Guðmundar var
að sjálfsögðu óþolandi þar
sem hann truflaði prest við
störf sín, en auk þess bar hún
vott um virðingarleysi við
prelátann.
Þorvaldur Þorsteinsson
gerði sig sekan um svipað
virðingarleysi við séra Björn
Þórðarson prest að Melum í
Borgarfirði árið 1717. Þeir
sættust og Þorvaldur bað séra
Björn
auðmjúklega í guðs nafni
fyrirgefningar á þeim ó-
sæmilegu og óviðurkvæmi-
legu orðum sem hann hefði
til hans talað og velnefnd-
um kennimanni sr. Birni
hefði mátt til hneykslis
eður óvirðingar nokkrar
horfa, játandi sig þau í
óvitsku og bræði talað
hafa, en af aungvu viti til-
hæfi né rökum gefandi
honum þann vitnisburð...23
Kirkjan lagði mikla áherslu
á að deiluaðilar sættust heilum
sáttum og að sá sem gerði
eitthvað á hlut náungans bæði
hann fyrirgefningar. Mikilvægt
var talið að menn upprættu
illsku og hatur úr hjörtum sín-
um. Ef menn gerðu það þótti
ekki ástæða til að refsa þeim.
Kirkjan virðist hafa lagt meiri
áherslu á þetta en veraldleg
yfirvöld. Sigurður Magnússon
kom fyrir héraðsdóm á Kjalar-
nesi 1701, en þar sem „orð-
bragð“ Sigurðar var mælt séra
Ólafi Péturssyni prófasti í
Garði og öðrum kennimönn-
um „til óvirðingar" var máli
hans vísað til prestastefnu.
Prestar töldu nauðsynlegt að
hegna Sigurði, en þar eð hann
hefði tekið orð sín aftur og
beðist fyrirgefningar þótti
þeim óþarft að taka hart á
honum.24 í þessum tveimur
dæmum var orðið „óvirðing"
notað til að lýsa vandlætingu
á orðum þeirra Þorvaldar og
Sigurðar. Kirkjan ætlaðist því
til að fólk bæri virðingu fyrir
prestum og sýndi það í verki.
Prestar notuðu stundum
konungsbréf frá 1650 eins og
svipu á menn sem ekki virtu
áminningar þeirra. í bréfinu er
kveðið á um refsingar vegna
óhlýðni við kirkjuna.25 Á
prestastefnu á Þingvöllum 13.
júlí 1709 var tekið fyrir mál
Sigurðar Gottskálkssonar
„vandræðamanns" úr Vest-
mannaeyjum. Hann hafði á-
varpað sóknarprest sinn séra
Gissur Pétursson „ósæmileg-
um orðum.“ Prestastefnan á-
kvað að Sigurði heyrði opin-
ber aflausn „bæði fyrir sín ill-
yrði við prestinn sr. Gissur svo
og fyrir guðs orðs forögtun og
aðra þrjósku í mót prestanna
áminningum." Jafnframt sagði
að prestar skyldu „með allri
kostgæfni og alvöru leita allra
bragða við Sigurð að hann
gefi sig ljúflega og með sann-
arlegri iðran undir kirkjunnar
disiplin.“ Ef hann vildi ekki
hlýða þessu var honum hótað
hýðingu samkvæmt konungs-
bréfinu frá 1650.26 Þessi dómur
sýnir að kirkjan sýndi í reynd
allmikið umburðalyndi og að
hún reyndi að fá fólk til að
snúa frá villu síns vegar með
góðu áður en farið var að
beita hörðum refsingum. Vara-
samt er að taka harðorðar til-
skipanir og ályktanir of bók-
staflega.
í sömu átt bendir bréf Þórð-
ar Þorlákssonar biskups til
séra Þorleifs Jónssonar frá 15.
febrúar 1681. Biskup skrifaði
út af dreng sem hafði talað
illa um séra Jón Diðriksson
prest úr Rangárvallasýslu.
Biskup kvað nauðsynlegt að
athuga hvort einhver fótur
væri fyrir þessum illmælum
því, annars væri hætta á að
„þessi stórorðamaður“ héldi
uppteknum hætti og að aðrir
tækju upp á því sama. Bréf
Þórðar sýnir jafnframt afstöðu
hans til brota af þessu tagi.
Hann segir: „Við stórum vand-
ræða málum er gott að sporna
það frekast er mögulegt, so
framt sem guð ei styggist,
samviskan veikist eður náung-
inn hneykslist."27
Þó að umburðalyndi kirkj-
unnar væri verulegt átti það
sér þó sín takmörk. Megin-
reglan virðist hafa verið að ef
orð eða afbrot voru ekki því
alvarlegri var málið látið kyrrt
liggja. Það var þó ekki gert í
máli séra Jóns Diðrikssonar
því Þórður biskup skrifaði
annað bréf 16. apríl 1681 og
var þá miklu harðorðari í garð
drengsins og bað Gísla
nokkurn Magnússon að sjá til
þess að honum yrði refsað.28
í sumum tilfellum urðu deil-
ur presta við sóknarbörn
Sumir voru auk þess
illa menntaöir, drykk-
felldir og kvensamir.
Hegöun Guömundar
var aö sjálfsögöu ó-
þolandi þar sem hann
truflaöi þrest viö störf
sín, en auk þess bar
hún vott um viröingar-
leysi viö þrelátann.
8